با بحرانی‌تر شدن وضعیت آب در مشهد، راهکارهای مختلفی مطرح شده که بیشتر بر صرفه‌جویی تمرکز دارند. کارشناسان در گفت‌وگو با قدس خراسان، اولویت‌های اصلی مدیریت این بحران را بررسی کرده‌اند.
مهاجرت به مشهد باید کنترل شود
رئیس گروه تحقیقات کاربردی شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی که از محققان برجسته جهانی در زمینه منابع آب شمرده می‌شود، درباره برنامه‌های درازمدت و کوتاه‌مدت برای مدیریت پایدار منابع آب به ویژه در دشت مشهد-چناران عنوان کرد: در بلندمدت یکی از مهم‌ترین عامل‌ها از منظر تأمین پایدار آب در دشت مشهد-چناران، کنترل مهاجرت به شهر مشهد از دیدگاه آمایش سرزمینی و بر اساس ظرفیت منابع آب موجود است؛ زیرا میزان آب تجدیدپذیر در هر منطقه متفاوت و بر اساس شرایط طبیعی آن تخمین زده می‌شود و اگر در هر منطقه بیشتر از ظرفیت منابع آب تجدیدپذیر آن مصارف مختلف در بخش‌های شرب، صنعت و کشاورزی انجام شود، ضروری خواهد بود از خارج از منطقه منابع آب تأمین شود که خود نیازمند صرف هزینه‌های قابل توجهی است. بنابراین مهاجرت چه از داخل کشور و چه از خارج کشور به کلانشهرهایی همچون مشهد، نیازمند پرداخت هزینه از سوی درخواست‌کننده خواهد بود تا بتوان منابع مورد نیاز را تأمین کرد.
رضا براتی توزیع متناسب و یکنواخت امکانات و ظرفیت‌های شغلی در سطح استان و کشور را پیش‌نیاز رسیدن به چنین شرایطی دانست و ادامه داد: با توزیع امکانات، انگیزه حضور افراد در کلانشهرها کاهش پیدا می‌کند و باید یادآور شد این موضوع به معنای کاهش جمعیت نیست؛ بلکه توزیع مناسب جمعیت متناسب با منابع مختلف از جمله آب، کلید واژه اصلی مدیریت این موضوع است.
غفلت از ظرفیت‌های کشف‌رود در مدیریت منابع آب مشهد
وی گفت: در کنار عامل ذکر شده، افزایش بهره‌وری و کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی به عنوان بزرگترین مصرف‌کننده آب بسیار ضروری است. در این زمینه در سالیان گذشته پروانه بهره‌برداری چاه‌ها بیش از ظرفیت آب تجدیدپذیر مناطق مختلف از جمله دشت مشهد صادر شد که نیازمند تعدیل مصارف چاه‌ها تا سقف آب تجدیدپذیر در مرحله نخست و کاهش آن تا حداکثر ۷۵درصد آب تجدیدپذیر در مرحله بعدی است. این موضوع از طریق واگذاری اجرای قوانین و دستورالعمل‌های مرتبط به تشکل‌های کشاورزی بر اساس قانون هفتم توسعه و نظارت عالی توسط وزارت نیرو امکان اجرا دارد که استفاده از چنین رویکردی افزون بر میسر شدن تعدیل مصارف مجاز، منجر به کاهش چشمگیر برداشت‌های غیر مجاز هم خواهد شد.
رئیس گروه تحقیقات کاربردی شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی ادامه داد: موضوع دیگری که در زمینه مدیریت منابع آب در دشت مشهد-چناران اهمیت ویژه‌ای دارد، رودخانه کشف‌رود است. اصولاً رودخانه‌های شهری در شهرهای مهم دنیا به عنوان نگین درخشان آن شهرها شناخته می‌شوند که این موضوع در مورد کشف‌رود صادق نیست و به ظرفیت‌های آن پرداخته نشده است. باید گفت این رودخانه از جنبه‌های مختلف اجتماعی-اقتصادی و منابع آبی ظرفیت‌های فراوانی دارد که به صورت بالقوه باقی مانده است.
براتی با تأکید بر ظرفیت‌های کشف‌رود تصریح کرد: این رودخانه می‌تواند منبع مهمی برای رونق کشاورزی، صنایع و گردشگری باشد؛ اما به ظرفیت‌های آن کمتر پرداخته شده و بیشتر با نگاه تهدیدمحور مانند جریان یافتن پساب‌های شهری و استفاده در مسیر تولیدات ناسالم کشاورزی شهری مطرح شده که با نگاه بلندمدت، این منطقه در صورت مدیریت درست و هماهنگ نهادهای مسئول، دارای ظرفیت عالی است.
وی افزود: در کنار این مسائل، تقویت دیدگاه در مورد آب به عنوان یک کالای اقتصادی سبب می‌شود بهره‌وری در بخش‌های مختلف مصرف از جمله کشاورزی و صنعت افزایش پیدا کند.
ضرورت استفاده از ظرفیت هیئت‌ها و تشکل‌های مذهبی
رئیس گروه تحقیقات کاربردی شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی درباره راه‌حل‌های کوتاه‌مدت مدیریت منابع آب در مشهد گفت: آگاهی‌رسانی گسترده از طریق رسانه‌های محلی، شبکه‌های اجتماعی و مساجد برای آموزش مردم درباره کمبود آب و روش‌های صرفه‌جویی و استفاده از ظرفیت مراجع مذهبی و چهره‌های محبوب در ترویج مصرف مسئولانه آب به ویژه در ایام محرم و مراسم‌های مذهبی می‌تواند راه‌گشا باشد. افزون بر این، اعطای تشویق برای کم‌مصرف‌ها و اعمال جریمه برای مصرف‌کنندگان خارج از عرف می‌تواند مدنظر قرار بگیرد؛ اما نصب شیرهای کم‌مصرف یا پدالی در اماکن مذهبی به منظور کاهش مصرف آب در مراسم‌ها، استفاده از ظروف یکبارمصرف تجدیدپذیر برای کاهش شست‌وشوی ظروف در نذری‌ها، اجرای طرح صرفه‌جویی فرهنگی مانند «هر زائر، یک لیتر صرفه‌جویی» با فرهنگ‌سازی برای کوتاه کردن وضو، نصب محدودکننده‌های جریان (رِستریکتور) روی شیرها، جایگزینی سیفون‌های پر آب قدیمی با مدل‌های دو مرحله‌ای، قطع آب مشترکان خانگی با مصارف نامتعارف در ماه، نصب نمایشگرهای دیجیتال مصرف آب در محله‌های پرمصرف و اجرای طرح‌های تشویقی مانند مسابقه «محله کم‌مصرف» با اعطای جایزه معافیت عوارض شهرداری می‌تواند از راهکارهای اجرایی کوتاه‌مدت با مشارکت مردم باشد تا به مدیریت منابع آب در مشهد کمک کند.
بازخورد صرفه‌جویی به مردم داده شود
معاون کمیته‌های خانه هم‌افزایی آب و انرژی نیز در تشریح این موضوع اظهار کرد: دو اقدام از سوی آبفا مشهد ضرورت دارد که یک مورد آن اطلاع‌رسانی گسترده‌تر درباره ابعاد بحران و دیگری ترویج مدیریت مصرف و روش‌های کم‌هزینه است.
امین وطن‌پور ادامه داد: اعلام صرفه‌جویی در هفته و ارائه بازخورد به مردم درباره اقدام‌هایی که خودشان و اداره‌ها انجام داده‌اند، سبب می‌شود آن‌ها اثربخشی کارشان را ببینند که این روش مرسوم نیست؛ اما اثر قابل توجهی دارد. در کنار این موضوع، هر سازمان اعلام کند برای مدیریت مصرف چه اقدامی داشته است؛ به طور مثال شهرداری در پارک‌ها با نصب بنری اعلام کند منبع آبیاری هر پارک کجاست تا نشان دهد با استفاده از پساب برای مدیریت مصرف آب چه اقدام‌هایی داشته است.
وی با تأکید بر انسداد انشعابات غیرمجاز تصریح کرد: شرکت‌های آب و فاضلاب باید انشعابات شرب غیرمجاز را جمع‌آوری و شرکت آب منطقه‌ای باید چاه‌های غیرمجاز را مسدود کند که در این زمینه باید به ضعف قوانین اشاره کرد و ضرورت دارد قوانین قدرت بازدارندگی داشته باشند. از سوی دیگر با توجه به در پیش بودن اربعین و دهه پایانی صفر و امکان تعطیلی سازمان‌ها در سایر شهرها این انتظار وجود دارد حجم زیادی زائر به شهر مشهد وارد شوند که نیازمند برنامه‌های مدیریت مصرف به ویژه در هتل‌ها از جمله تجهیزات به روز و بهینه کاهنده هستیم.
این پژوهشگر حوزه آب توسعه بازچرخانی آب خاکستری را یک اقدام بلندمدت دانست و گفت: این اقدام در سازمان‌ها و اداره‌ها قابل اجراست و در بخش مسکونی می‌توان ابتدا از مجتمع‌های مسکونی آغاز کرد و بازنگری در حوزه کشت و بهینه‌سازی مصرف آب در چاه‌های کشاورزی و تکمیل طرح‌های انتقال آب از هزارمسجد و دریای عمان از دیگر اقدام‌های بلندمدت است.
مهم‌ترین چالش، بدمصرفی است
رئیس پژوهشکده آب و محیط زیست دانشگاه فردوسی مشهد در این زمینه گفت: نخستین بحث، مدیریت تقاضا و قیمت‌گذاری است تا موجب شود از وسایل کاهنده بیشتر استفاده شده و مسبب تغییر مشاغل آب‌بر به مشاغل کم‌آب‌بر و در نهایت فرهنگ‌سازی باشد و ابزار اصلی مدیریت تقاضا، قیمت‌گذاری و قانون‌گذاری است. نباید فراموش کنیم مهم‌ترین چالش ما بدمصرفی است و این توقع را داریم که رفتار شهروند معقول باشد و لازم است قیمت آب در سطح شهر متناسب با توانایی مالی، تغییر فصل و مساحت ملک متفاوت تعریف شود تا قیمت‌گذاری ناعادلانه نباشد. این سبک به دو زمینه فرهنگ‌سازی و تأمین منابع مالی آبفا کمک می‌کند، ضمن آنکه اتکا بر عدد میزان مصرف آب خانوار با توجه به متغیر بودن تعداد اعضای خانواده‌ها و تعریف کم‌مصرفی یا پرمصرفی اشتباه است و قیمت‌گذاری اشکال دارد.
کامران داوری ادامه داد: مدیریت سرزمینی برای توزیع جمعیت اولویت دوم است و باید گفت به شکلی که در حال حاضر در قضیه آب حکمرانی می‌شود، جمعیت به سمت شهرهای بزرگ از جمله مشهد حرکت می‌کند و می‌دانیم زندگی در شهرهای بزرگ از زندگی در شهرهای کوچک آسان‌تر است که باید این سبک حکمرانی تغییر کند. باید آغازگر ایجاد نگاه‌هایی باشیم که شهرهای بزرگ ظرفیت پذیرش جمعیت را ندارند و با ایجاد جذابیت و امتیازهایی در شهرهای کوچک‌تر، جمعیت مازاد این شهرها را هم به سمت شهرهای کوچک حرکت دهیم و این اتفاق بنیادی است که می‌تواند عمده مسائل مربوط به آب و موضوعات دیگر را در شهر مشهد حل کند.
وی با اشاره به موضوع انتقال آب از دریای عمان اضافه کرد: وقتی در معرض چنین فشاری هستیم، اگر دو مورد نخست برای ما زمانبر است، همزمان باید به این فکر باشیم که تأمین آب را انجام دهیم؛ چون چاره‌ای نداریم، هر چند هزینه‌های بسیار بالایی دارد که نمی‌صرفد؛ اما مجبوریم و این موضوع در اولویت سوم قرار دارد. باید در مجموع گفت با نصیحت و موعظه، رفتار درست شکل نمی‌گیرد و در رفتارهای ظاهری خلاصه می‌شود که نتیجه‌ای نخواهد داشت.
بحران جدی شهر مشهد که با آن دست و پنجه نرم می‌کند، بحران آب است و عبور از آن به تصمیم‌های جسورانه، مشارکت همگانی و نگاه واقع‌بینانه به ظرفیت‌های زیستی و منابع موجود نیاز دارد. باید گفت بدون تغییر در الگوی مصرف، اصلاح سیاست‌های جمعیتی و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های پایدار، این بحران نه‌تنها حل نخواهد شد؛ بلکه ابعاد گسترده‌تری خواهد یافت که باید نسبت به آن هوشیار بود.
