محمد درویش کنشگر، پژوهشگر محیط زیست، رییس کمیته محیط‌زیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو و کویرشناس است. او به عنوان یکی از برجسته‌ترین فعالان محیط زیست کشور شناخته می‌شود و به خاطر تلاش‌هایش در زمینه حفاظت از محیط زیست، آگاهی‌بخشی عمومی و جلب توجه به مسائل زیست‌محیطی، شناخته می‌شود.
در ادامه گفتگوی رسانه خانه هم‌افزایی انرژی و آب با محمد درویش در رابطه با شبکه مسائل زیست محیطی امروز ایران، مشکلات مدیریت در برخورد با چالش‌های محیط زیستی و چشم‌انداز آینده کشور آمده است.
آب حق محیط زیست است؛ برجسته‌کردن کسب‌وکارهای پُرآب‌بر ممنوع!
میزان دریافت و بهره‌مندی مواهب طبیعی کشور ما، حداقل یک چهارم تا یک سوم کمتر از میانگین جهانی است. بارندگی در ایران، در حال حاضر یک چهارم میانگین جهانی بوده و تبخیر نیز دست‌کم دو برابر بیشتر از میانگین جهانی است. بنابراین، نباید به سمت کشف و معرفی کسب‌وکارهایی برویم که به شدت به آب نیاز دارند. در شرایطی که میانگین مواهب آبی ایران یک چهارم میانگین جهانی است، باید به دنبال کسب‌وکارهایی برای تولید ثروت و کار باشیم که کمترین وابستگی را به آب داشته باشند. آب باید به عنوان بستر زندگی و توسعه در سرزمین، به عنوان حقابه محیط زیست محفوظ بماند تا تالاب‌ها احیا شوند، چشمه‌های تولید گرد و خاک مهار گردند و جنگل‌ها رویش طبیعی خود را داشته باشند؛ در چنین شرایطی، مردم می‌توانند حداکثر خلاقیت خود را به کار گیرند و به افزایش تولید خردمندانه در واحد سطح برسیم.
نسبت هوشمندی و منابع آب در ایران
13 اسفند هرسال به‌عنوان روز ملی آب شناخته می‌شود و شعار امسال «آب، غذا، انرژی؛ هوشمندی در مصرف، امنیت در منابع» بود؛ مهم‌ترین نکته‌ای که در این شعار جلب توجه می‌کند، نسبت بین هوشمندی و منابع آب در ایران است. این بیانگر سوال قابل تأملی است که چگونه می‌توانیم با خردمندی، چالش آب را قبل از تبدیل شدن به بحران، به یک فرصت تبدیل کنیم؟ استفاده از فرآیندهایی مانند هوش مصنوعی و ابزارهای مدرن فناوری می‌تواند به ما کمک کند تا چارچوب درست را شناسایی کنیم.
انتظار این است که این شعار به این شکل تحقق پیدا کند که به سمت اقتصادی حرکت کنیم که آب‌محور نباشد و همه تخم‌مرغ‌هایمان را در سبدی که چشمش به آسمان است، حراج نکنیم. در حال حاضر، استان خراسان رضوی بالاترین ناترازی آب در کشور را با بیش از ۳۳ میلیارد متر مکعب دارد و ایران نیز با بیش از ۱۵۱٫۵ میلیارد متر مکعب ناترازی آب، درگیر بدترین شرایط است. این مسئله نشان‌دهنده عدم وجود خرد و هوشمندی در ترسیم اقتصاد حاکم بر ایران است.
بررسی تبعات و بحران‌های محیط زیستی ناشی از ناترازی آب در ایران
مهم‌ترین بحران‌های حوزه محیط زیست که ریشه در ناترازی آب و نادیده گرفتن ارزش آب در ایران دارد، شامل خشک شدن تالاب‌ها، تغییر کاربری اراضی، نابودی رویشگاه‌های جنگلی و مرتعی، تبدیل رودخانه‌های دائمی به فصلی، عقب‌نشینی مرز ریزش برف و یخچال‌ها در کوهستان‌ها، و تبدیل فرصت آب شدن تدریجی برف‌ها و یخ‌ها به شتاب سیل و افزایش ویرانی است. این مولفه‌ها به طور پیوسته در حال افزایش هستند.
مدیریت بحران‌های محیط زیستی با چه عینکی؟
مدیریت مورد نیاز برای کاهش این بحران‌ها یا جلوگیری از تسری آن‌ها به سایر حوزه‌ها، باید بر اساس فهم از سند ملی امنیت غذایی و اصل 50 قانون اساسی باشد. این اصل بیان می‌کند که حفظ محیط زیست لازمه حیات اجتماعی رو به رشد مردم ایران است و هیچ مصلحتی نباید در پای حیات اجتماعی رو به رشد مردم ایران قربانی شود. اگر بتوانیم مدیریتی را انتخاب و به کار بگیریم که اشراف به سند ملی امنیت غذایی داشته باشد و در راستای اجرایی کردن این سند حرکت کند، می‌توانیم به آینده ایران امیدوار باشیم.
چشم‌انداز خاکستری آینده محیط‌زیست ایران
اگر توجه کافی به این اوضاع و موارد ذکر شده نشود، آینده‌ای که در پیش رو داریم، تیره و تار خواهد بود. افزایش چشمه‌های تولید گرد و خاک، نابودی تالاب‌ها، افزایش ذرات کوچکتر از ده میکرون، افزایش آلودگی هوا، شتاب‌دار شدن تخریب جنگل‌ها و افت کیفیت زیست‌پذیری ایران، آینده‌ای است که در اثر اصرار بر اقتصاد آب‌محور باید منتظر آن باشیم.
سازمان‌های مردم‌نهاد (سمن‌ها) مطالبه‌گر شیوه درست حکومت‌داری باشند
سازمان‌های مردم‌نهاد و فعالان محیط زیست باید با اشراف به قوانین بالادستی کشور و ابزارهایی که در اختیار دارند، مطالبه‌گر شیوه درست حکومت‌داری باشند. سمن‌ها باید اشراف به قانون هوای پاک، سند ملی امنیت غذایی، اصل 50 قانون اساسی و همه مولفه‌ها و ابزارهایی داشته باشند که دولت و حاکمیت را تشویق می‌کند تا ملاحظات محیط زیستی را در پای مصلحت‌های اقتصادی دفن نکنند.
باید از اقتصاد آب‌محور فاصله بگیریم
در نهایت، اگر بخواهیم آینده‌ای روشن برای ایران متصور شویم، باید از اقتصاد آب‌محور فاصله گرفته و به سمت مدیریت خردمندانه منابع آب و محیط زیست حرکت کنیم. سازمان‌های مردم‌نهاد می‌توانند با ایفای نقش فعال و مطالبه‌گری، به تحقق این هدف کمک شایانی کنند.
