گزارش تازه وزارت نیرو و داده‌های رسمی تا ۲۱ تیرماه ۱۴۰۴ نشان می‌دهد ایران با یکی از جدی‌ترین بحران‌های آبی خود طی دهه‌های اخیر مواجه است. گزارش اخیر وزارت نیرو، که نشان‌دهنده پُرشدگی 46 درصدی ذخایر سدها و کاهش ۴۰ درصدی بارندگی در سال آبی جاری است به نحوی که حدود 43 درصد کاهش ورود آب به سدها را از ابتدای سال آبی تا کنون را شاهد هستیم، زنگ خطر را برای تابستانی بحرانی در حوزه آب به صدا درآورده است.
وضعیت سدها و مخازن آب؛ تصویر یک عقب‌نشینی گسترده
بر اساس گزارش رسمی منتشرشده در تاریخ ۲۱ تیرماه ۱۴۰۴ از سوی وزارت نیرو، حجم آب موجود در مخازن سدهای کشور تنها ۲۳.۶۷ میلیارد مترمکعب است که نسبت به مدت مشابه در سال قبل، کاهشی معادل 46 درصد را نشان می‌دهد. همچنین، ورودی آب به مخازن از ابتدای سال آبی جاری (مهر ۱۴۰۳ تا تیر ۱۴۰۴) با کاهشی 43 درصدی نسبت به سال گذشته برابر با ۲۲.۴۳ میلیارد مترمکعب و خروجی آن نیز ۲۳.۰۶ میلیارد مترمکعب اعلام شده است؛ این کاهش تعادل منابع آب سطحی، منجر به افت بی‌سابقه سطح سدها در بسیاری از مناطق شده است.
وضعیت بارش؛ میانگین کشوری به زیر ۱۵۰ میلی‌متر رسید
در همین بازه زمانی، میزان بارندگی تجمعی و ارتفاع کل ریزش های جوی در سطح کشور به ۱۴۶.۴ میلی‌متر رسیده که به‌وضوح از میانگین دوره های مشابه دراز مدت (238.3 میلی‌متر) عقب مانده است. این داده نشان‌دهنده کاهشی 39 درصدی نسبت به میانگین و 40 درصدی نسبت به سال آبی قبل است. در این میان، تنها استان گیلان با بارش حدود 901 میلی‌متر و رشد ۷ درصدی نسبت به میانگین، وضعیت خوبی دارد. در مقابل، استان‌هایی مانند هرمزگان، سیستان و بلوچستان با کاهش‌های بیش از ۷۰ درصد، و بوشهر و خوزستان نیز با کاهشی بیش از 50 درصد در وضعیت بحرانی به سر می‌برند.
شرح وضعیت کلی سدهای کشور
طبق آمار شرکت مدیریت منابع آب ایران، سدهای طرق در استان خراسان رضوی از ابتدای سال آبی جاری تا ۲۱ تیرماه فقط سه میلیون متر مکعب آب دارد. همچنین سد سرنی در استان هرمزگان نیز فقط هشت میلیون متر مکعب آب دارد.
سد کینه ورس در استان زنجان چهار میلیون متر مکعب آب داشته و سد تنگوئیه سیرجان در استان کرمان هم سه میلیون متر مکعب آب دارد. سد وشمگیر، گلستان و بوستان در استان گلستان نیز چهار میلیون متر مکعب و سد دامغان در استان سمنان ۹ میلیون متر مکعب و سد نهرین در خراسان جنوبی هم یک میلیون متر مکعب آب دارد.
در این میان از مجموع سدهای بزرگ و مهم کشور، سدهای شمیل و نیان در استان هرمزگان و سد رودبال داراب در استان فارس خشک شده اند.
همچنین از مجموع حدود ۲۰۰ سد کشور تنها هشت سد سیمره در استان ایلام، سدهای سلیمانشاه و داریان در استان کرمانشاه، سد رودبار لرستان، شهید رجایی مازندران، یامچی اردبیل، شهید قنبری در استان آذربایجان غربی و سد شهر بیجار در استان گیلان با رشد تا حداکثر ۲۰ درصدی نسبت به سال گذشته روبه‌رو شده اند.
عیسی بزرگ‌زاده سخنگوی صنعت آب در این باره گفت: به دلیل کم بارشی های رخ داده، در مجموع آورد آبی سدها از ابتدای سال آبی جاری یعنی ابتدای مهر ۱۴۰۳ تا ۲۱ تیر ماه حدود ۲۲.۴ میلیارد متر مکعب بوده که نسبت به سال گذشته که ۳۹.۱۵ میلیارد متر مکعب بوده ۴۳ درصد عقب ماندگی داریم.
آثار و پیامدها؛ از تنش‌های آبی تا تهدید امنیت غذایی
افزایش تقاضا در تابستان، همزمان با افت ذخایر آب و بارش، زمینه بروز بحران در آبرسانی شهری، کشاورزی و صنعتی را فراهم کرده است. میانگین پرشدگی سدهای کشور تنها 46 درصد است. در استان هرمزگان این عدد به کمتر از ۲۰ درصد رسیده و همین مسئله باعث شده وزارت نیرو نسبت به اعمال محدودیت مصرف آب در مرداد و شهریور برای صنایع و کشاورزی هشدار دهد. این وضعیت می‌تواند امنیت غذایی کشور را نیز تحت تأثیر قرار دهد. کاهش تخصیص آب به بخش کشاورزی، پیش‌درآمد کاهش سطح زیر کشت، کاهش تولید داخلی، افزایش واردات، و در نهایت رشد قیمت‌ها در بازار مصرف خواهد بود.
ریشه‌یابی بحران؛ چه عواملی دخیل هستند؟
تحلیل داده‌ها نشان می‌دهد که بحران آب ناشی از یک عامل منفرد نیست. چهار علت اصلی به شرح زیر قابل تشخیص است:
تغییر اقلیم جهانی: کاهش بارندگی، ناپایداری سامانه‌های بارشی و افزایش دمای هوا از نشانه‌های اقلیمی نگران‌کننده است.
برداشت‌های بی‌رویه از منابع زیرزمینی: خشکی رودخانه‌ها، کاهش تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی و افت شدید سطح آب چاه‌ها، ناشی از این مسئله‌اند.
فرسودگی زیرساخت‌ها: هدررفت آب در شبکه‌های انتقال و توزیع، گاه به بیش از ۳۰ درصد می‌رسد.
مدیریت ناکارآمد: عدم اجرای کامل طرح‌های تعادل‌بخشی، طرح‌های انتقال آب و بی‌توجهی به الگوهای مصرف پایدار، بحران را تشدید کرده است.
راهکارهای پیشنهادی؛ خروج از بحران در گروی اصلاحات ساختاری
برای مهار بحران، تنها بارندگی کافی نیست. مجموعه‌ای از اقدامات اصلاحی باید به‌صورت همزمان پیگیری شود:
اجرای دقیق و فوری طرح تعادل‌بخشی آبخوان‌ها
نصب و هوشمندسازی کنتورهای حجمی برای چاه‌های کشاورزی
اصلاح الگوی کشت و توسعه کشت گلخانه‌ای
افزایش بهره‌وری در شبکه‌های انتقال آب و بازسازی خطوط قدیمی
ارتقاء نظام پایش منابع و مدل‌سازی مدیریت بحران آب بر اساس داده‌های به‌روز
بحران آب ایران دیگر یک هشدار نیست؛ یک واقعیت جاری است که نیازمند مداخلات سریع، تصمیمات شجاعانه و مشارکت مردم و دستگاه‌های دولتی است. بدون درک عمق فاجعه و ایجاد نظام جدید حکمرانی آب، تابستان ۱۴۰۴ می‌تواند آغاز یک زنجیره بحران‌های اجتماعی و اقتصادی باشد.
