در نشستی تخصصی به میزبانی خانه هم‌افزایی انرژی و آب خراسان رضوی و با مشارکت شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی منطقه خراسان رضوی، انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه فردوسی مشهد و اندیشکده حکمرانی و قانونگذاری، کارشناسان، دانشگاهیان و مسئولان اجرایی گرد هم آمدند تا پدیده‌ی پیچیده قاچاق سوخت را از منظر اقتصادی، اجتماعی، فنی و سیاست‌گذاری بررسی کنند. سخنرانان بر لزوم اصلاح سیاست‌های یارانه‌ای، درک خرده‌فرهنگ‌های مرزی و طراحی نظام توزیع هدفمند تأکید کردند.
مدیرعامل خانه هم‌افزایی انرژی و آب: قاچاق سوخت تنها یک مسئله اقتصادی نیست
محمدرضا فلفلانی روز سه‌شنبه و در نشست تخصصی بررسی ابعاد قاچاق سوخت در خراسان رضوی که با حضور جمعی از کارشناسان برگزار شد افزود: اختلاف ۲۰ برابری قیمت سوخت در داخل و خارج از مرزها، گرچه یکی از عوامل قاچاق است، اما پاسخی سطحی به این پرسش است که چرا پدیده قاچاق سوخت به وجود آمده است و می‌توان به نقش نظام ناکارآمد یارانه‌ها، فاصله طبقاتی و نبود شغل پایدار در مناطق مرزی به عنوان عوامل دیگر ایجاد قاچاق سوخت اشاره کرد.
وی با انتقاد از نبود نظام مدون تولید آمار در حوزه قاچاق سوخت اظهار کرد: برخی گزارش‌ها از قاچاق روزانه پنج تا ۱۰ هزار لیتر بنزین و حجم بیشتری از گازوئیل در کشور حکایت دارد که برآورد ریالی آن به ۶ تا هشت میلیارد دلار در سال می‌رسد.
مدیرعامل خانه هم‌افزایی انرژی و آب با اشاره به ناکارآمدی نظام توزیع یارانه سوخت گفت: سه دهک پردرآمد بیش از ۵۰ درصد یارانه بنزین را دریافت می‌کنند، در حالی که سهم سه دهک کم‌درآمد ناچیز است و این در حالی است که کنترل دولتی قیمت‌ها و فشارهای مالی، چرخه معیوبی ایجاد کرده است که به کسری بودجه و تقویت بازار سیاه دامن می‌زند.
وی در ادامه گفت: یکی از نتایج کنترل دولتی قیمت‌ها می‌تواند بروز پدیده قاچاق و بازار سیاه باشد و این چرخه بر روی کسری بودجه و زیان‌ده‌شدن شرکت‌های دولتی و زیرساختی اثرگذار می‌شود
قاچاق سوخت، اقتصاد در سایه و لزوم اصلاح حکمرانی مالی
دکتر علی مصطفوی ثانی، استاد اقتصاد و عضو هیئت علمی گروه اقتصاد اسلامی پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، با اشاره به گردش مالی سنگین قاچاق سوخت، آن را «اقتصاد در سایه» خواند و گفت: «رقم گردش مالی قاچاق سوخت تا ۳۰۰ هزار میلیارد تومان برآورد شده است؛ اما این حجم پول از کدام مسیرهای بانکی عبور می‌کند؟ اگر حکمرانی بر ریال با دقت و شفافیت صورت گیرد، می‌توان با شناسایی و انسداد این مسیرها، ریشه مالی قاچاق را خشکاند.»
وی با انتقاد از راهبردهای مقطعی دولت‌ها در مناطق مرزی افزود: «دولت‌ها به جای ایجاد اشتغال پایدار، با توزیع سوخت ارزان، تلاش کرده‌اند هم امنیت و هم ماندگاری جمعیت را تضمین کنند؛ در حالی که همین سیاست، بستر شکل‌گیری قاچاق سازمان‌یافته حتی از خطوط رسمی را فراهم کرده است.»
مصطفوی ثانی راهکار خروج از این دور باطل را استفاده از تجربه «یارانه هوشمند نان» دانست و توضیح داد: «همان‌گونه که با پرداخت یارانه در نقطه مصرف و نه زنجیره تولید، قاچاق آرد تا ۸۰ درصد کاهش یافت، در حوزه سوخت نیز باید قیمت‌ها آزاد شود ولی یارانه در لحظه مصرف و متناسب با اطلاعات مصرف‌کننده پرداخت گردد.»
او همچنین بر مفهوم «چسبندگی مسیر» در اقتصاد ایران تأکید کرد و گفت: «نمی‌توان انتظار داشت با افزایش قیمت سوخت، مصرف کاهش یابد، وقتی ساختار خودرو، نبود حمل‌ونقل عمومی و سبک زندگی، تغییر نکرده‌اند. باید ابتدا زیرساخت‌های جایگزین فراهم شود، وگرنه اصلاح قیمت تنها به فشار اجتماعی می‌انجامد.»
اصغرپور جامعه‌شناس: تصمیم‌گیری بدون شناخت اجتماع، نسخه بحران‌ساز است
دکتر احمدرضا اصغرپور ماسوله، استاد علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی، با تحلیل ریشه‌های اجتماعی قاچاق سوخت، هشدار داد: «جامعه پدیده‌ای غیرخطی است؛ تغییر یک متغیر مانند قیمت سوخت، ممکن است در نقطه‌ای دیگر، واکنش‌های پیش‌بینی‌نشده ایجاد کند. این پیچیدگی را باید جدی گرفت.»
وی با انتقاد از برخوردهای صرفاً امنیتی، تأکید کرد: «در بسیاری از خرده‌فرهنگ‌های مرزی، قاچاق نه‌تنها جرم نیست، بلکه راه تأمین معاش است. تا زمانی که این فرهنگ تغییر نکند و جایگزینی اقتصادی واقعی ارائه نشود، نمی‌توان صرفاً با زور یا قانون، این روند را متوقف کرد.»
اصغرپور پیشنهاد کرد: «سیاست‌ها باید در قالب طرح‌های پایلوت و محلی اجرا شود. گاهی بهترین تصمیم، تصمیم نگرفتن است تا زمانی که واکنش‌های سیستم اجتماعی به‌خوبی درک و ارزیابی شوند.»
بیرانوند کارشناس مقابله با قاچاق سوخت: قاچاق، بازتولید فقر و انحراف ساختار توسعه است
مهندس حسین بیرانوند، کارشناس مبارزه با قاچاق سوخت در شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی منطقه خراسان رضوی، با اشاره به تجربه میدانی خود گفت: «پدیده قاچاق به شکل بازتولیدشونده عمل می‌کند؛ همانند شرکت‌های هرمی، با ظاهری فریبنده، عده‌ای را سودمند می‌کند اما بسیاری دیگر را متضرر می‌سازد.»
او افزود: «ما هنوز مطالعه دقیقی بر شبکه‌های قاچاق نداریم، اما روشن است که این شبکه‌ها با قاچاقچیان خُرد متفاوت‌اند. قاچاق فرصت‌های توسعه فردی، اقتصادی و اجتماعی را از مناطق مرزی می‌گیرد و باعث وابستگی ساختاری به درآمدهای نامشروع می‌شود.»
وی تجربه کنترل قاچاق آرد را موفق ارزیابی کرد و گفت: «زیرساخت‌های فنی این الگو برای سوخت نیز آماده است. فقط کافی‌ست سیاست‌گذاری جسورانه و سریع انجام شود. کنترل از مبدأ تولید تا مقصد مصرف ممکن است، اما نیازمند اجماع میان دستگاه‌هاست.»
گفت‌وگو، هم‌فکری و ابتکارات اجتماعی؛ رسالت خانه هم‌افزایی
خانه هم‌افزایی انرژی و آب خراسان رضوی در این نشست نقش میزبان و محور تعامل را ایفا کرد. به گفته فلفلانی، مدیر این خانه: «برای حل مسائل مزمن مانند قاچاق سوخت، باید حلقه‌های مشارکت را از اتاق‌های سیاست‌گذاری به میدان گفت‌وگو میان دانشگاه، دستگاه اجرایی و بدنه اجتماعی آورد. رسالت این خانه، ساختن همین بستر تعامل اصیل و مبتنی بر داده و تجربه است.»
این نشست با پرسش و پاسخ حاضران و جمع‌بندی محورهای راهبردی پایان یافت. قرار است نتایج این جلسه در قالب پیوستی بر یک گزارش سیاستی جامع‌تر برای ارسال به نهادهای تصمیم‌گیر تدوین شود.
