چکیده

پایداری در تأمین سوخت نیروگاه‌ها به عنوان یکی از ارکان اصلی امنیت انرژی، جایگاهی حیاتی در نظام انرژی کشور دارد. این اهمیت در استان خراسان رضوی، به دلیل تراکم بالای جمعیت، تمرکز فعالیت‌های صنعتی، کشاورزی و معدنی، و نیز حضور میلیون‌ها زائر و گردشگر، بیش از دیگر مناطق کشور نمایان می‌شود. افزایش تقاضای انرژی در این استان، همزمان با محدودیت منابع فسیلی، آثار تحریم‌های بین‌المللی، نوسانات بازار جهانی و ملاحظات محیط‌زیستی، ضرورت بازاندیشی در سازوکارهای تأمین سوخت نیروگاهی را آشکار ساخته است. مقاله حاضر با تمرکز بر این موضوع، نخست به واکاوی چالش‌های اساسی در تأمین پایدار سوخت نیروگاه‌های استان پرداخته و سپس راهبردهای پیشنهادی را در راستای تضمین امنیت انرژی ارائه می‌دهد. همچنین متغیرهای اقتصادی، سیاسی، فناورانه، اجتماعی و اقلیمی که بر روند تأمین انرژی اثرگذارند، مورد بررسی قرار گرفته‌اند. یافته‌ها بیانگر آن است که تنوع‌بخشی به منابع، افزایش بهره‌وری، نوسازی زیرساخت‌ها و گسترش انرژی‌های تجدیدپذیر، مسیرهای کلیدی در تحقق پایداری انرژی در استان محسوب می‌شوند.

مقدمه

در پرتو ویژگی‌های اقتصادی و جغرافیایی استان خراسان رضوی و روند فزاینده رشد جمعیت و توسعه فعالیت‌های صنعتی، نیاز به انرژی در این منطقه به‌طور مستمر در حال افزایش است. با توجه به وابستگی عمده نیروگاه‌های استان به سوخت‌های فسیلی، به‌ویژه گاز طبیعی، پایداری در تأمین انرژی با چالش‌های متعددی مواجه شده است. پژوهش حاضر با رویکردی جامع، به بررسی ابعاد مختلف تأمین پایدار سوخت نیروگاه‌های استان می‌پردازد و هدف آن تحلیل همه‌جانبه چالش‌های موجود با تمرکز بر محدودیت‌های منابع و تأثیر تحریم‌ها، شناسایی راهکارهای فنی، اقتصادی و مدیریتی جهت ارتقاء پایداری، و ارزیابی نقش عوامل کلان اقتصادی، سیاسی، فناورانه، اجتماعی و اقلیمی در فرآیند تأمین انرژی است.

در این راستا، تدوین یک مدل تصمیم‌گیری برای اولویت‌بندی راهکارهای تأمین پایدار سوخت بر اساس شاخص‌های فنی و اقتصادی نیز مدنظر قرار گرفته است. مطالعات پیشین در حوزه تأمین پایدار سوخت نیروگاهی و بهره‌گیری از انرژی‌های تجدیدپذیر نشان می‌دهند که تنوع‌بخشی به منابع انرژی و بهبود فناوری‌ها از جمله مؤثرترین راهکارها در مواجهه با چالش‌های تأمین انرژی محسوب می‌شوند. همچنین، تقویت زیرساخت‌ها و اتخاذ سیاست‌های حمایتی نقش تعیین‌کننده‌ای در تضمین پایداری تأمین سوخت ایفا می‌کند.

چالش‌های تأمین پایدار سوخت نیروگاه‌ها در استان خراسان رضوی

1. وابستگی به منابع فسیلی

سهم غالب گاز طبیعی در تولید برق استان باعث می‌شود در فصول سرد، همزمان با افزایش مصرف خانگی، نیروگاه‌ها با کمبود سوخت مواجه شوند.

2. ‌‌موانع ناشی از تحریم‌ها و محدودیت‌های بین‌المللی

تحریم‌های اقتصادی و فناوری، دسترسی به تجهیزات نوین و فناوری‌های بهینه‌سازی مصرف را دشوار ساخته‌اند. همچنین تأمین پایدار برخی سوخت‌های جایگزین مانند گازوئیل نیز تحت تأثیر این محدودیت‌ها قرار دارد.

3. فرسودگی و  پایین بودن راندمان نیروگاه‌ها

فرسودگی بخشی از نیروگاه‌ها سبب افزایش مصرف سوخت و کاهش بازدهی شده است.بسیاری از نیروگاه‌های استان، به ویژه نیروگاه‌های قدیمی مانند نیروگاه طوس، راندمان پایینی دارند که باعث افزایش مصرف سوخت و کاهش بهره‌وری می‌شود.

4. چالش های زیست‌محیطی

انتشار آلاینده‌ها سبب اعمال فشارهای قانونی و محدودیت در توسعه نیروگاه‌های حرارتی شده است. افزایش انتشار آلاینده‌ها، به ویژه دی‌اکسید کربن (CO₂) و اکسیدهای نیتروژن (NOx)، نگرانی‌های زیست‌محیطی را افزایش داده و سازمان محیط زیست استان خواستار کاهش سهم سوخت‌های آلاینده در سبد تولید انرژی شده است.

5.ضعف در زیرساخت‌های ذخیره‌سازی و انتقال

.نبود ذخایر استراتژیک کافی برای گاز یا سوخت مایع و محدودیت در شبکه‌های انتقال انرژی بین‌شهری، از موانع مهم تأمین پایدار انرژی در استان به شمار می‌رود.

راهکارهای پیشنهادی برای تأمین پایدار سوخت نیروگاه‌ها

1.تنوع‌بخشی به سبد سوخت نیروگاه‌ها

استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر مانند خورشیدی و بادی می‌تواند وابستگی به سوخت‌های فسیلی را کاهش دهد. استان خراسان رضوی با دارا بودن تابش مناسب خورشید و دشت‌های بادی، ظرفیت بالایی برای بهره‌برداری از این منابع دارد.

2. ارتقاء راندمان نیروگاه‌ها

تبدیل نیروگاه‌های بخار به سیکل ترکیبی، استفاده از توربین‌های با راندمان بالا و بهبود سیستم‌های کنترل، می‌تواند مصرف سوخت را به طور چشمگیری کاهش دهد.

3. تقویت زیرساخت‌های ذخیره‌سازی

ایجاد مخازن ذخیره‌سازی گاز و سوخت مایع در سطح استان، می‌تواند در شرایط بحران تأمین پایدار انرژی را تضمین کند.

4.توسعه همکاری‌های منطقه‌ای

همکاری با استان‌های همجوار برای تبادل برق و ورود به شبکه‌های منطقه‌ای انرژی، نقش مهمی در پایداری تأمین انرژی ایفا می‌کند.

5. سیاست‌گذاری حمایتی

حمایت‌های دولتی از نیروگاه‌های با راندمان بالا و اعطای مشوق‌های مالی به پروژه‌های انرژی‌های تجدیدپذیر، از راهبردهای بلندمدت و مؤثر در ارتقاء امنیت انرژی است.

متغیرهای مؤثر بر روند تأمین انرژی در استان

1.متغیرهای اقتصادی

• نرخ ارز بر هزینه واردات تجهیزات و سوخت تأثیرگذار است.
• قیمت جهانی انرژی، بر هزینه‌های عملیاتی نیروگاه‌ها اثر مستقیم دارد.
• میزان سرمایه‌گذاری دولتی و خصوصی در بخش انرژی، تعیین‌کننده میزان توسعه و نوسازی زیرساخت‌ها است.

2.متغیرهای سیاسی و حقوقی

• سیاست‌های ملی در قبال انرژی‌های تجدیدپذیر.
• مقررات سازمان محیط زیست و تعهدات اقلیمی کشور.
• تحریم‌های بین‌المللی و محدودیت‌های تجارت خارجی.

3. متغیرهای فناورانه

• سطح بومی‌سازی فناوری و توان تولید داخلی تجهیزات.
• دسترسی به فناوری‌های نوین در نیروگاه‌ها.
• توسعه زیرساخت‌های هوشمند و سیستم‌های کنترل انرژی.

4.متغیرهای اجتماعی و فرهنگی

• الگوی مصرف انرژی خانوارها و صنایع.
• سطح آگاهی عمومی نسبت به صرفه‌جویی و بهینه‌سازی مصرف انرژی.
• تأثیر فرهنگ عمومی بر پذیرش نوآوری‌های حوزه انرژی.

5.متغیرهای اقلیمی و محیط زیستی

• تغییرات دمایی :دمای بالا در تابستان و سرمای شدید زمستان موجب پیک مصرف می‌شود.
• خشکسالی‌های اخیر اثر منفی بر نیروگاه‌های برق‌آبی گذاشته است.
• آلودگی هوا و محدودیت‌های زیست‌محیطی توسعه نیروگاه‌های حرارتی را محدود کرده است.

نتیجه‌گیری

تحقق تأمین پایدار سوخت نیروگاه‌ها در استان خراسان رضوی مستلزم اتخاذ رویکردی چندبعدی و هماهنگ است. ترکیب راهکارهای فنی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی می‌تواند امنیت انرژی استان را به طور قابل توجهی ارتقاء دهد. بهره‌گیری از منابع تجدیدپذیر و بهبود بهره‌وری نیروگاه‌ها، همچنین سرمایه‌گذاری هدفمند در زیرساخت‌ها و سیاست‌گذاری هوشمند، بستر لازم برای گذار به نظام انرژی پایدار را فراهم می‌کند. همکاری فعال دولت، بخش خصوصی، دانشگاه‌ها و جامعه مدنی از عوامل کلیدی موفقیت این فرآیند به شمار می‌رود.

منابع

1.وزارت نیرو (۱۴۰۲). گزارش سالانه تولید و مصرف انرژی کشور.

2.شرکت برق منطقه‌ای خراسان (۱۴۰۱). آمار عملکرد نیروگاه‌های استان.

3.مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی (۱۴۰۰). تحلیل چالش‌های انرژی در ایران.

4.سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره‌وری انرژی برق (ساتبا). گزارش ظرفیت‌سنجی انرژی‌های نو در خراسان رضوی.

5.سازمان حفاظت محیط زیست (۱۴۰۲). پایش آلودگی نیروگاه‌های کشور.

6.وزارت نیرو. (۱۴۰۲). *گزارش سالانه تولید و مصرف انرژی کشور*. تهران: معاونت برنامه‌ریزی و امور اقتصادی.

7.شرکت برق منطقه‌ای خراسان. (۱۴۰۱). *آمار عملکرد نیروگاه‌های استان خراسان رضوی*. مشهد: دفتر برنامه‌ریزی و آمار.

8.مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. (۱۴۰۰). *تحلیل چالش‌های انرژی در ایران با رویکرد پایداری*. تهران: دفتر مطالعات انرژی.

9.سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره‌وری انرژی برق (ساتبا). (۱۴۰۱). *گزارش ظرفیت‌سنجی انرژی‌های نو در استان خراسان رضوی*. تهران: ساتبا.

10.سازمان حفاظت محیط زیست. (۱۴۰۲). *گزارش پایش آلایندگی نیروگاه‌های حرارتی کشور*. تهران: دفتر پایش فراگیر.

11.تحلیل FT از بحران کمبود سوخت و برق در ایران و تأثیر تحریم‌ها و زیرسرمایه‌گذاری MDPI

12. بررسی راهبردهای اصلاح سیاست انرژی ایران و تحلیل ساختار فساد و ناکارآمدی

13. تحلیل سناریوهای بلندمدت عرضه و تقاضای برق در ایران با تاکید بر انرژی تجدیدپذیر و کارایی MDPI

14. مطالعه سیاست تعرفه تضمینی برق (FiT) در ایران و تحلیل قابلیت پایداری بلندمدت آن

15. مطالعه بررسی روند سرمایه‌گذاری و سیاست‌های کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی در ایران

16. مرور کلی سیاست‌های انرژی تجدیدپذیر، ساختار وزارت نیرو و چالش‌های سیاست‌گذاری

1. Financial Times. (۲۰۲۴). Iran enforces rolling power blackouts as fuel shortages bite.
2. Financial Times. (۲۰۲۴). Lots of oil but no power: how Iran ran low on energy.
3. Shokri, U. (۲۰۲۴). Iran’s Renewable Energy Prospects and Challenges. Stimson Center.
4. Gilzad Kohan, B., & Dahouei, H. (۲۰۲۵). Reforming Iran’s Energy Policy: Strategies for Sustainability, Subsidies, and Global Integration. Journal of Public and International Affairs.
5. Asadi, M., Larki, I., Forootan, M. M., Ahmadi, R., & Farajollahi, M. (۲۰۲۳). Long-Term Scenario Analysis of Electricity Supply and Demand in Iran: Time Series Analysis, Renewable Electricity Development, Energy Efficiency and Conservation. Sustainability, 15(5), 4618.
6. Mousavian, M. H., Shakouri, H., Mashayekhi, A., & Kazemi, A. (۲۰۱۹). Does the short‑term boost of renewable energies guarantee their stable long‑term growth? Assessment of the dynamics of feed‑in tariff policy (Iran case). ArXiv.
7. MDPI Editorial. (۲۰۲۰). On the Way of Policy Making to Reduce the Reliance of Fossil Fuels: Case Study of Iran. Sustainability, 12(24), 10606..
8. MDPI Editorial. (۲۰۲1). A Review on Energy and Renewable Energy Policies in Iran. Sustainability, 13(13), 7328..
9. MDPI Editorial. (۲۰۲۳). Toward Sustainable Development: Energy Transition Scenarios for Oil‑Dependent Countries, with Iran as a Case Study. Energies, 18(10), 2651.
10. MDPI Editorial. (۲۰۲۰). Strategic Study for Renewable Energy Policy, Optimizations and Sustainability in Iran. Sustainability, 14(4), 2418.