بنزین یکی از حامل های مهم انرژی در ایران است که قیمت گذاری آن همواره با حساسیت بالایی انجام شده استو می توان گفت تنها حامل انرژی است که در طی چند سال گذشته قیمت واقعی آن با اصلاحات اساسی مواجه بوده است. حدود ۹۹ درصد از بنزین کشور در بخش حمل و نقل مورد استفاده قرار می گیرد. سیاستگذاری در مورد بنزین در ایران همواره موضوعی پر چالش بوده است. قیمت بنزین در ایران به دلیل ذخایر عظیم نفتی و یارانه های دولتی از گذشته پایین بوده است، اما افزایش مصرف داخلی، فشارهای مرتبط با بودجه و نیاز به اصلاحات اقتصادی، نیاز به بازنگری در سیاست های قیمت گذاری را ضروری کرده است.
ضرورت و اهداف پژوهش
قیمت گذاری حامل های انرژی در اقتصاد ایران سال هاست که به صورت دستوری انجام می شود. تغییرات قیمت بنزین آثار تورمی و روانی گسترده ای را بر اقتصاد بر جای می گذارد. درواقع افزایش قیمت بنزین به عنوان یکی از حامل های انرژی باعث افزایش هزینه های حمل و نقل، هزینه های تولید و فشار سمت عرضه می شود و از این طریق سطح دسترسی به خدمات اجتماعی را کاهش می دهد و باعث تاثیرات منفی بر شاخص توسعه انسانی می شود. سیاستگذاری درباره قیمت بنزین در ایران همواره چالش برانگیز بوده است. تبدیل شدن بنزین به کالایی شاخص در اقتصاد ایران باعث شده قیمت گذاری آن ابعاد اقتصادی، سیاسی و اجتماعی گسترده ای پیدا کند. علاوه بر این، عرضه بنزین و قیمت گذاری آن در اقتصاد ایران به صورت انحصاری توسط دولت انجام می شود و این مسئله باعث شده سازوکار بازار در تعیین قیمت این محصول فاقد توجیه باشد.
در سال های گذشته قیمت گذاری حامل های انرژی توسط دولت در سطحی پایین تر از قیمت جهانی آثار نامطلوبی بر جامعه و اقتصاد بر جای گذاشته است. یکی از پیامدهای ارزان بودن بنزین در مقایسه با کشورهای دیگر قاچاق آن به بیرون مرزها و کسب درآمد از محل مابه التفاوت ارزش آن است. کشور ایران بعد از ونزوئلا پایین ترین قیمت عرضه بنزین را در دنیا دارد، اما با در نظر گرفتن سهم هزینه بنزین از متوسط درآمد، برای یک ایرانی بنزین گران تر از برخی کشورهاست و این موضوع مهم باید در بحث آزادسازی یا افزایش قیمت حامل ها ازجمله بنزین، مدنظر تصمیم گیران قرار گیرد. از همین رو پژوهش حاضر با بررسی چالش ها و فرصت های افزایش قیمت بنزین در کشور به ارائه توصیه هایی برای مقابله با چالش های آن پرداخته است.
چالش های افزایش قیمت بنزین در کشور
افزایش قیمت بنزین باعث به وجود آمدن چالش های امنیتی و اجتماعی بسیاری در کشور می شود که در این بخش به برخی از آن ها اشاره می شود:
چالش های امنیتی
افزایش قیمت بنزین به دلیل تاثیرات گسترده اقتصادی و اجتماعی، می تواند چالش های امنیتی قابل توجهی را ایجاد کند. برخی از مهم ترین چالش های امنیتی مرتبط با این تصمیم عبارتند از:
- اعتراضات گسترده و ناآرامی های اجتماعی: تجربه های گذشته نشان داده است که هرگونه افزایش قیمت بنزین می تواند به اعتراضات گسترده منجر شود. این اعتراضات ممکن است در برخی موارد به خشونت کشیده شود و ناآرامی های اجتماعی را به دنبال داشته باشد؛
- تضعیف اعتماد به دولت: افزایش قیمت بنزین در شرایط اقتصادی سخت، می تواند به کاهش اعتماد عمومی به دولت و مقامات منجر شود. این وضعیت می تواند نارضایتی های عمیق تری ایجاد کرده و زمینه ساز بی ثباتی سیاسی در کشور شود؛
- دخالت گروه های معاند داخلی و خارجی: گروه های معاند داخلی و خارجی ممکن است از افزایش نارضایتی عمومی بهره برداری کنند و با تحریک اعتراضات، اهداف سیاسی خود را پیش ببرند. این گروه ها می توانند از اعتراضات مسالمت آمیز به عنوان ابزاری برای بی ثبات کردن کشور استفاده کنند؛
- گسترش قاچاق سوخت: این موضوع ممکن است به قاچاق گسترده سوخت منجر شود، به ویژه در مناطق مرزی که قیمت سوخت از کشورهای همسایه پایین تر است. این قاچاق نه تنها به اقتصاد کشور آسیب می زند، بلکه امنیت مرزها را نیز به خطر می اندازد؛
- شکاف طبقاتی و اجتماعی: افزایش قیمت بنزین می تواند به تعمیق شکاف طبقاتی و اجتماعی منجر شود. این شکاف ها ممکن است باعث کاهش همبستگی ملی و افزایش نارضایتی در گروه های مختلف اجتماعی و مناطق مختلف کشور شود.
چالش های اجتماعی
چالش های اجتماعی مرتبط با افزایش قیمت بنزین، به ویژه در شرایط اقتصادی و اجتماعی خاص کشور، می توانند بسیار گسترده و پیچیده باشند. برخی از این چالش ها عبارتند از:
- نارضایتی مردم از افزایش هزینه های زندگی: افزایش قیمت بنزین به صورت مستقیم بر هزینه های حمل و نقل و به صورت غیرمستقیم بر قیمت کالاها و خدمات اثر می گذارد که این موضوع ممکن است به نارضایتی گسترده مردم، به ویژه اقشار کم درآمد، منجر شود؛
- نگرانی از نحوه تخصیص منابع: مردم ممکن است به تخصیص منابع حاصل از افزایش قیمت بنزین اعتماد نداشته باشند و این نگرانی وجود دارد که این منابع به درستی صرف پروژه های حمایتی نشود یا در رفع کسری بودجه دولت مصرف شود؛
- تاثیر منفی بر فقرا و طبقه متوسط: اقشار کم درآمد و حتی بخشی از طبقه متوسط به دلیل عدم توانایی مالی برای تحمل افزایش هزینه های ناشی از بالا رفتن قیمت بنزین، ممکن است با مشکلات معیشتی بیشتری مواجه شوند. این موضوع می تواند به افزایش نابرابری اجتماعی منجر شود؛
- کمبود حمل و نقل عمومی کارآمد: در بسیاری از شهرها و مناطق، زیرساخت های حمل و نقل عمومی ناکافی است و مردم همچنان به استفاده از خودروهای شخصی وابسته هستند. افزایش قیمت بنزین بدون توسعه همزمان حمل و نقل عمومی، می تواند نارضایتی بیشتری ایجاد کند؛
- احساس نابرابری: افزایش قیمت بنزین ممکن است به ویژه در دهک های پایین درآمدی این حس را تقویت کند که دولت به نفع اقشار پردرآمدتر عمل می کند. این احساس نابرابری می تواند اعتماد مردم به نظام تصمیم گیری و عدالت اجتماعی را کاهش دهد.
فرصت های به وجود آمده از افزایش قیمت بنزین
با وجود چالش های بیان شده، افزایش قیمت بنزین موجب ایجاد فرصت هایی برای کشور می شود که عبارتند از:
- تشویق به استفاده از حمل و نقل عمومی: افزایش قیمت بنزین می تواند مشوقی برای مردم به منظور استفاده بیشتر از حمل و نقل عمومی باشد که به کاهش ترافیک و آلودگی هوا کمک می کند؛
- توسعه حمل و نقل عمومی: با افزایش قیمت بنزین، دولت می تواند منابع حاصل را برای گسترش و بهبود زیرساخت های حمل و نقل عمومی به کار گیرد.
ارائه راه حل های مقابله با چالش های افزایش قیمت بنزین
راهکارهای اجرایی افزایش قیمت بنزین باید با دقت بال و توجه به ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و امنیتی طراحی شوند. اجرای صحیح این سیاست نیازمند برنامه ریزی جامع و هماهنگی بین بخش های مختلف دولتی است. در ادامه، برخی از مهم ترین راهکارهای اجرایی که می تواند به موفقیت این سیاست کمک کند، ارائه می شود:
اقدامات قبل از اجرای طرح
دولت بایستی قبل از اجرای طرح، سیاست ها و زیرساخت های اجرایی آن را مهیا نموده تا از هرگونه اعتراض و نارضایتی اجتماعی جلوگیری نماید. برخی از این اقدامات عبارتند از:
- بررسی و تحلیل اثرات اقتصادی و اجتماعی: قبل از هرگونه تصمیم گیری درباره افزایش قیمت بنزین، دولت باید با انجام مطالعات گسترده و تحلیل دقیق اثرات این تصمیم بر اقتصاد ملی، هزینه های زندگی مردم و بخش های مختلف صنعت، به نتایجی منطقی و قابل دفاع برسد. این تحلیل ها باید از سوی تیم های اقتصادی و اجتماعی دولت تهیه شوند؛
- هماهنگی با نهادهای ذی ربط: دولت باید با نهادهای مختلف از جمله مجلس شورای اسلامی، شورای عالی اقتصاد، بانک مرکزی و وزارتخانه های مرتبط (مانند وزارت نفت، وزارت راه و شهرسازی و وزارت رفاه) هماهنگی کند تا تصمیم نهایی با توجه به منافع ملی اتخاذ شود.
اقدامات در زمان اجرای طرح
برخی از این اقدامات عبارتند از:
- اجرای مرحله ای و تدریجی: اجرای ناگهانی سیاست های افزایش قیمت سوخت، بدون اطلاع رسانی و آماده سازی مناسب افکار عمومی، می تواند به بروز نارضایتی های گسترده منجر شود. اجرای تدریجی و آگاه سازی مردم می تواند فشارهای اجتماعی را کاهش دهد. به عنوان مثال افزایش تدریجی قیمت سوخت در اندونزی به دولت کمک کرد تا از بروز شوک های ناگهانی جلوگیری کند و زمان کافی برای آماده سازی افکار عمومی داشته باشد. این کار به مردم و بخش های اقتصادی فرصت تطبیق با شرایط جدید را می دهد؛
- انعطاف پذیری در اجرای سیاست ها: دولت باید انعطاف پذیری لازم را در اجرای سیاست های افزایش قیمت بنزین داشته باشد و در صورت بروز مشکلات یا اعتراضات، اصلاحات لازم را به موقع و سریع انجام دهد تا از گسترش نارضایتی های اجتماعی جلوگیری شود.
اقدامات بعد از اجرای طرح
برخی از این اقدامات عبارتند از:
- ارزیابی نحوه اجرای سیاست های جبرانی و حمایتی: دولت باید به طور مداوم اثرات کوتاه مدت و بلندمدت افزایش قیمت بنزین را بر اقتصاد، جامعه و محیط زیست ارزیابی کند و بر اساس نتایج به دست آمده، اصلاحات لازم را در سیاست های اجرایی اعمال کند؛
- نظارت بر توزیع عادلانه منابع: یکی از وظایف مهم مجلس، نظارت بر توزیع عادلانه منابع حاصل از افزایش قیمت بنزین است. این نظارت باید به گونه ای باشد که از تمرکز منابع در دست گروه های خاص یا مناطق خاص جلوگیری کند و عدالت اجتماعی به بهترین نحو ممکن محقق شود.
جمع بندی
قیمت گذاری حامل های انرژی در اقتصاد ایران سال هاست که به صورت دستوری انجام می شود. در سال های گذشته قیمت گذاری حامل های انرژی توسط دولت در سطحی پایین تر از قیمت جهانی آثار نامطلوبی بر جامعه و اقتصاد بر جای گذاشته است. کشور ایران بعد از ونزوئلا پایین ترین قیمت عرضه بنزین را در دنیا دارد، اما با در نظر گرفتن سهم هزینه بنزین از متوسط درآمد، برای یک ایرانی بنزین گران تر از برخی کشورهاست و این موضوع مهم باید در بحث آزادسازی یا افزایش قیمت حامل ها ازجمله بنزین، مدنظر تصمیم گیران قرار گیرد. افزایش قیمت بنزین باعث به وجود آمدن چالش های امنیتی همچون ناآرامی های اجتماعی و چالش های اجتماعی مانند نارضایتی مردم از افزایش هزینه های زندگی می شود. درمقابل، این افزایش قیمت موجب به وجود آمدن فرصت هایی مانند کاهش قاچاق سوخت نیز می شود. از همین رو پژوهش حاضر اقدامات لازم برای کاهش اثرات سوء افزایش قیمت بنزین، در زمان قبل، حین و بعد از اجرای این سیاست را ارائه داد.
این مطالعه در اندیشکده راهبردی فناوری های مالی و اقتصادی با همکاری حسین ممبینی و ریحانه زیلوچی در سال ۱۴۰۳ انجام شده است.
