استان خراسان رضوی به عنوان قطب زیارتی و فرهنگی کشور و شهر مشهد به عنوان میزبان سالانه بیش از ۳۰ میلیون زائر، با چالش‌های جدی در حوزه تأمین و مدیریت منابع حیاتی آب و انرژی مواجه است. در نشست تخصصی بررسی راهکارهای تخصیص سهمیه ویژه منابع انرژی و آب که با همت خانه هم‌افزایی انرژی و آب و روزنامه اقتصادی آسیا و با حضور کارشناسان، فعالان بخش خصوصی و مسئولان برگزار شد، دغدغه‌ها و راهکارهای عملیاتی برای بهبود وضعیت بررسی گردید.
از اهداف اصلی نشست شامل نهادینه‌سازی این منطق در سطح تصمیم‌گیری ملی(عدم ایجاد رویه‌ای بی‌ضابطه برای مطالبه‌گری دیگر بخش‌ها) و تدوین سازوکاری علمی و مکانیسم ملی برای مدیریت هوشمند مصرف و تأمین انرژی و آب در مناطق با بار فصلی و مناسبتی بالا بود؛ به‌گونه‌ای که با حفظ پایداری خدمات در سطح ملی، از وارد آمدن فشار بر شبکه‌های محلی جلوگیری شود.
ضرورت مطالبه‌گری غیرسیاسی و همدلانه برای توسعه زیرساخت‌ها
محمدحسین روشنک، رئیس کانون کارآفرینان استان خراسان رضوی، با تأکید بر اهمیت رویکرد غیرسیاسی و منطقی در مطالبه‌گری گفت:«باید از بهانه‌جویی و انتقادهای سیاسی پرهیز کنیم و به مانند کودکی که برای برآورده شدن نیازش گریه می‌کند، مطالبات خود را به صورت سازنده و همراه با وحدت و همبستگی مطرح کنیم. سیاسی بودن مطالبات و نبود همبستگی دلیل عقب‌ماندگی استان در شاخص‌های توسعه نسبت به میانگین کشوری است.»
تأمین انرژی ویژه برای مشهد، وظیفه ملی است
رئیس کانون کارآفرینان استان خراسان رضوی گفت:«وقتی شهری مثل مشهد سالانه پذیرای میلیون‌ها نفر است، نباید از ظرفیت عادی آن در تخصیص منابع استفاده کرد. این نابرابری در حق شهر ظلم است. همان‌طور که برای صنایع مادر یا طرح‌های ملی منابع خاصی تخصیص داده می‌شود، زائران هم یک مسئله ملی‌اند و باید منابع ملی برای میزبانی‌شان پیش‌بینی شود.»
وی افزود: «زیرساخت‌های استان به ویژه در حوزه راه، آب و انرژی در وضعیت ناامیدکننده‌ای قرار دارد. آیا استان ما که سالانه میزبان بیش از ۳۰ میلیون زائر است، تنها ۳۵ کیلومتر آزادراه دارد؟ در حالی که کشور بیش از ۷۰۰۰ کیلومتر آزادراه بهره‌مند است. این تناسب‌ها باید اصلاح شود.»
روشنک با اشاره به تعطیلی کوهستان پارک شادی مشهد که به دلیل کمبود سرمایه‌گذاری و ضعف زیرساخت‌ها دچار مشکل شده است، افزود: «سؤال اصلی این است که چه کسی باید این مسائل را به صورت جدی پیگیری کند؟ مطالبات استان باید به گوش مسئولان برسد و به صورت عملیاتی دنبال شود.»
زائر، مصرف‌کننده خدمات است نه بارِ اضافی
وی افزود:«ما نباید نگاه‌مان به زائر، نگاه به یک مصرف‌کننده منابع باشد. زائر امام رضا(ع) نه تنها فشار بر مشهد نمی‌آورد، بلکه منشأ برکت است. آن‌گونه که در مشهد دیده‌ایم، بیشترین اشتغال و چرخش اقتصادی وابسته به حضور همین زائران است. اگر درست مدیریت کنیم، زائر نه تنها باری بر دوش شهر نیست بلکه می‌تواند عامل تحول اقتصادی در بسیاری از حوزه‌ها باشد.»
ضرورت بازشناسی جایگاه مشهد در سیاست‌گذاری منابع حیاتی کشور
محمدرضا فلفلانی مدیرعامل خانه هم‌افزایی انرژی و آب میزبان این نشست در ابتدا با اشاره به نقش مشهد در میزبانی زائران اظهار داشت: «شهر مشهد در تمام طول سال، میزبان زائران و مسافران است و این فقط یک ویژگی فرهنگی یا مذهبی نیست؛ بلکه پیامدهای گسترده‌ای در حوزه زیرساخت، مصرف و پایداری منابع دارد.»
وی افزود: «افزایش مقطعی جمعیت مشهد تا دو برابر در برخی ایام، اقتضا می‌کند که این واقعیت در سطح سیاست‌گذاری کشور منعکس شود. ما با یک کلان‌شهر عادی مواجه نیستیم؛ بلکه با یک کانون ملیِ میزبانی طرفیم که باید در سیاست‌های تخصیص انرژی و آب، جایگاه مستقل و ویژه‌ای داشته باشد.»
قطع برق و آب، صرفاً اختلال نیست، تهدید حیثیتی است
فلفلانی در ادامه گفت: «اگر خدمات زیرساختی مانند برق، آب یا گاز در ایامی که میلیون‌ها زائر در مشهد حضور دارند دچار اختلال شود، این فقط یک نارضایتی عمومی نیست؛ این یک تهدید حیثیتی برای کشور است.»
وی تصریح کرد: «زائری که از راه دور آمده و با قطعی مکرر آب یا خاموشی برق مواجه می‌شود، نه‌تنها تجربه زیارتی‌اش مخدوش می‌شود بلکه تصویر ناتوانی مدیریت ما در ذهنش شکل می‌گیرد. بنابراین نگاه ما به انرژی در مشهد، باید نگاه پدافندی و ملی باشد؛ نه صرفاً بهره‌برداری منطقه‌ای.»
الگوی تخصیص فعلی، ظرفیت زائرپذیری را نادیده می‌گیرد
وی با انتقاد از نظام تخصیص فعلی منابع عنوان کرد: «در فرمول‌های تخصیص برق و آب، متأسفانه ظرفیت زائرپذیری در نظر گرفته نمی‌شود. سهمیه‌ای که به مشهد داده می‌شود، متناسب با جمعیت ثابت شهر است؛ نه جمعیت شناور آن.»
فلفلانی افزود: «در ایام پیک، شهر با چالش‌های جدی مواجه می‌شود. اگر قرار است مدیریت تقاضا و پایداری عرضه را هم‌زمان داشته باشیم، نیازمند بازنگری در شاخص‌های تخصیص منابع هستیم.»
خانه هم‌افزایی، ظرفیتی برای اتصال دولت و مردم
مدیرعامل خانه هم‌افزایی با اشاره به تجربه این نهاد گفت: «ما در خانه هم‌افزایی تلاش می‌کنیم گفتمانی مشترک میان بخش دولتی و خصوصی، فعالان زیارتی و سازمان‌های خدماتی ایجاد کنیم.»
وی ادامه داد: «این تنها جایی است که مسئله زائر، نه صرفاً از دریچه زیارت یا حمل‌ونقل، بلکه از منظر منابع حیاتی دیده می‌شود. تجربه این چند ماهه نشان داده که هم‌افزایی واقعی در گرو گفت‌وگوی صادقانه و مشارکت نهادهای مختلف در قالب یک نهاد میان‌بخشی است.»
مطالبه تأمین انرژی زائر، نه سیاسی است و نه صنفی؛ یک مطالبه تمدنی است
فلفلانی در پایان خاطرنشان کرد: «ما نمی‌خواهیم از زائر، چهره‌ای مطالبه‌گر یا هزینه‌زا بسازیم. برعکس، تأمین نیازهای زائر، بخشی از هویت تمدنی ماست.»
وی افزود: «هر چه زائر با آسایش بیشتری در مشهد حضور داشته باشد، پیام انقلاب، فرهنگ اهل‌بیت و کارآمدی جمهوری اسلامی بهتر منتقل می‌شود. از این رو، مدیریت آب و انرژی زائر، بخش مهمی از جهاد تبیین در میدان عمل است.»
حفظ کرامت زائر و توقف قطعی مکرر آب و برق مراکز اقامتی
محمود مادرشاهیان، رئیس جامعه حرفه‌ای هتلداران خراسان رضوی، با انتقاد شدید از قطعی‌های مکرر آب و برق در هتل‌های مشهد گفت:«قطع مکرر آب و برق مراکز اقامتی کاملاً با کرامت زائران در تضاد است. زائری که در زمان استحمام یا اقامت با این مشکلات روبرو شود، دیگر باز نخواهد گشت و این خسارت جبران‌ناپذیری به صنعت گردشگری استان وارد می‌کند.»
نابرابری در تخصیص منابع انرژی، ریشه در ساختار دارد
رئیس جامعه حرفه‌ای هتلداران خراسان رضوی گفت:«الگوی فعلی تخصیص منابع کشور مبتنی بر واقعیت‌ها نیست. ما شاهد آن هستیم که سهم خراسان رضوی از انرژی، متناسب با بار تحمیلی آن نیست. این یعنی ساختار تخصیص نیاز به بازنگری دارد. مادامی که شاخص زائرپذیری در تصمیم‌گیری‌ها لحاظ نشود، این بی‌عدالتی ادامه خواهد داشت.»
وی افزود: «در دوره‌های بحران مانند جنگ یا کرونا، با تلاش فراوان رضایت نسبی زائران حفظ شد و نباید اجازه دهیم قطعی‌های مکرر، آن زحمات را نابود کند.»
زائر نباید هزینه بحران انرژی را پرداخت کند
رئیس جامعه حرفه‌ای هتلداران خراسان رضوی گفت:«در روزهایی که فشار بر شبکه برق یا آب بیشتر می‌شود، اولین جایی که تحت فشار قرار می‌گیرد، مشهد است؛ و اولین متهم، زائر. در حالی که زائر باید حمایت شود نه اینکه در لیست قطع منابع قرار بگیرد. این یک رویکرد وارونه است که باید اصلاح شود.»
مادرشاهیان به دستور فرماندار مبنی بر جلوگیری از قطع آب و برق هتل‌ها اشاره و تأکید کرد: «ما آماده همکاری کامل با شرکت‌های برق و آب هستیم، اما باید روند قطع انرژی به طور کامل متوقف گردد.»
او همچنین از آمادگی جامعه هتلداران برای سرمایه‌گذاری در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر مانند نصب پنل‌های خورشیدی و استفاده از فناوری‌های پاک در ساخت و سازها خبر داد و خواستار الزام به این موضوع شد.
ظرفیت تولید برق استان و چالش تعادل شبکه
محسن رضوی، سرپرست روزنامه اقتصادی آسیا و پژوهشگر حوزه اقتصاد و توسعه با اشاره به ظرفیت تولید برق استان، اظهار داشت: «ما به اندازه ظرفیت خود برق تولید می‌کنیم؛ تقریباً حدود ۵۰۰۰ مگاوات. این ظرفیت برای استان، از نظر تولید برق، قابل قبول است و حتی می‌توان گفت کمی بیشتر از مصرف داخلی استان است.» او اما تأکید کرد که مشکل اصلی در نحوه توزیع و مدیریت این برق است: «برای اینکه تعادل شبکه برق کشور حفظ شود، ما مجبوریم مازاد تولید برق استان را به شبکه سراسری بدهیم. این یعنی بخشی از برق تولیدی ما برای تنظیم بار در سطح کلان کشور مصرف می‌شود.»
رضوی ادامه داد: «اگر چه این فرآیند از منظر فنی لازم است و کمک می‌کند شبکه برق کشور پایدار بماند، اما در عمل باعث می‌شود که سهم مصرف استان ما در تخصیص انرژی کمتر دیده شود. این موضوع به ویژه زمانی که بار مصرف در مشهد و استان بالا می‌رود، چالش‌ساز می‌شود.»
بار سنگین زائران و عدم تناسب سهم آب و انرژی
این کارشناس در ادامه، به مسئله حضور سالانه میلیون‌ها زائر در مشهد پرداخت و افزود: «سالانه حدود ۲۰ تا ۳۰ میلیون زائر به مشهد وارد می‌شوند. این جمعیت عظیم، به وضوح نیازهای قابل توجهی در زمینه آب و انرژی دارد.»
رضوی با بیان اینکه سهم این جمعیت عظیم در تخصیص منابع به خوبی لحاظ نمی‌شود، گفت: «به نظر می‌رسد سهم انرژی و آب زائران در سیاست‌گذاری‌های تخصیص منابع دیده نمی‌شود. در واقع، با وجود افزایش چشمگیر مصرف در فصول پرتردد، سهمیه تخصیص یافته به این بخش متناسب با نیاز واقعی نیست.»
او تأکید کرد: «این مسئله می‌تواند به بحرانی جدی منجر شود، زیرا اگر منابع کافی در اختیار نباشد، نه تنها کیفیت خدمات کاهش می‌یابد بلکه آسیب‌های زیست‌محیطی و اقتصادی هم افزایش پیدا می‌کند.»
نقد ساختار تمرکز تصمیم‌گیری و استثمار منابع استان‌ها
محسن رضوی در بخش دیگری از سخنانش، به ساختار تمرکز قدرت و تصمیم‌گیری در تهران اشاره کرد و تصریح نمود: «متأسفانه بسیاری از تصمیمات مهم در تهران گرفته می‌شود و پول‌ها و منابع مالی به سمت پایتخت متمرکز است. پس از تأمین نیازهای تهران، سهم دیگر استان‌ها از جمله مشهد تعیین می‌شود.»
وی با انتقاد از این روند، گفت: «در واقع تهران به نوعی منابع را استثمار می‌کند. در این میان، تصمیم‌گیرندگان به مشکلات و نیازهای استان‌هایی که میزبان میلیون‌ها زائر هستند توجه کافی ندارند.»
رضوی افزود: «شاید حتی در تهران فراموش کنند که مشهد سالانه پذیرای جمعیت عظیمی از زائران است و این به معنای نیاز شدید به تخصیص مناسب آب و انرژی است. این موضوع باعث می‌شود که استان‌ها به جای اینکه از ظرفیت‌های خود بهره‌مند شوند، خودشان مجبور شوند به دنبال راه‌حل‌های اضطراری برای تامین نیازهایشان باشند.»
ضرورت بازنگری در تخصیص سهمیه‌ها و مدیریت بحران
در پایان، این کارشناس تأکید کرد: «با توجه به شرایط فعلی کشور و رشد روزافزون جمعیت زائران، لازم است نظام تخصیص سهمیه‌های آب و انرژی به صورت جدی بازنگری شود.»
وی ادامه داد: «باید به استان‌هایی مثل خراسان رضوی و شهر مشهد نگاه ویژه‌تری شود و سهم انرژی و آب آنها با واقعیت‌های موجود هماهنگ گردد. در غیر این صورت، مشکلات جیره‌بندی و کمبود منابع تداوم خواهد داشت.»
رضوی با اشاره به اهمیت هماهنگی بین دستگاه‌های اجرایی گفت: «این موضوع نیازمند هم‌افزایی جدی بین وزارتخانه‌ها، شرکت‌های توزیع، مدیریت شهری و سایر نهادهای مرتبط است تا بتوان راهکارهای عملی و جامع برای حل بحران‌های انرژی و آب ارائه داد.»
وضعیت تأمین و مدیریت مصرف برق در مشهد
در بخش دیگری از این نشست، معصومه مرادی، نماینده شرکت توزیع نیروی برق مشهد افزود: شبکه برق سراسری است و سبد انرژی به کل کشور تعلق دارد. قبلاً معتقد بودیم که نیازی به ژنراتور نیست، اما اکنون شرایط تغییر کرده است. تکنولوژی، فرآیندها و دستورالعمل‌ها سال به سال تغییر می‌کنند. زمانی بود که خاموشی چراغ در کوچه‌ها جزو عیب‌های سازمان ما محسوب می‌شد، اما اکنون باید به سمت مدیریت مصرف پیش برویم.
وی بیان کرد: سبد انرژی در کل کشور تقسیم می‌شود، زیرا برق سراسری است و حتی اگر ۱۰ نیروگاه در یک منطقه وجود داشته باشد، باید به کل کشور خدمات‌دهی کند. همان‌طور که نیروگاه‌ها و سدهای خوزستان در زمستان به باغستان‌ها برق می‌دهند، این سبد انرژی باید بین استان‌ها تقسیم شود. با فرا رسیدن تابستان یا ماه‌های گرم، اگر دمای هوا از اردیبهشت افزایش یابد، مجبوریم از همان ابتدا مدیریت مصرف را شروع کنیم.
مرادی گفت: هر استان سهمی از سبد انرژی کشور دریافت می‌کند و مسئولیت تأمین برق پایدار بر عهده استانداران است. اگرچه هتل‌ها در اولویت دوم قرار دارند، اما در شرایط اضطراری ممکن است مشابه با خاموشی منازل مسکونی، در بلوک‌های خاموشی دو ساعته قرار گیرند.
وی ادامه داد: ما در شرکت توزیع برق مشهد، که شامل مشهد، طرقبه و شاندیز می‌شود، تلاش می‌کنیم تا جایی که امکان دارد، اولویت‌ها را رعایت کنیم. اما در شرایط بحرانی، حفظ امنیت شبکه برق سراسری بسیار مهم است. در مشهد، سهم قابل توجهی از مصرف برق به سیستم‌های سرمایشی اختصاص دارد که در فصل گرم سال، پیک مصرف را افزایش می‌دهد.
نماینده شرکت توزیع نیروی برق مشهد تصریح کرد: حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد بار شبکه به سیستم‌های سرمایشی مربوط می‌شود. با گسترش استفاده از کولرهای اسپلیت در منازل، مصرف برق در این بخش هر سال افزایش می‌یابد.
وی بیان کرد: ما در سال‌های گذشته، سهم زائران را محاسبه کرده و تلاش کرده‌ایم تا این سهم را در توزیع انرژی لحاظ کنیم. زائران از شهرهای دیگر و استان‌های مختلف در تابستان و پس از کنکور به مشهد می‌آیند و سهمی از مصرف برق را به خود اختصاص می‌دهند. این موضوع در کمیته‌های مربوطه مطرح شده و پیگیری‌های لازم انجام شده است.
مرادی اضافه کرد: سهم زائران برای مشهد حدود یک مگاوات در نظر گرفته شده است. مشهد به عنوان یکی از پرترافیک‌ترین شهرهای کشور از نظر زائران، نیازمند توجه ویژه‌ای است. اگر می‌خواهیم کرامت زائر حفظ شود، باید سهم آنها در توزیع انرژی مورد مطالبه قرار گیرد.
وی گفت: پس از مشترکین خانگی، بخش تجاری مشهد نیز سهم بالایی در مصرف دارد. ما با طرح‌هایی مانند «دانشجوی همیار برق» تلاش کردیم فرهنگ مصرف بهینه را ترویج دهیم. با توجه به ساعات کاری شناور واحدهای تجاری، بار زیادی به شبکه وارد می‌شود. خاموشی‌های اضطراری در مشهد به حداقل ممکن رسیده، اما امنیت شبکه در کل کشور در اولویت است.
مرادی افزود: هتلداران نیز باید به فکر تأمین برق اضطراری از طریق دیزل ژنراتور باشند، گرچه تأمین سوخت برای این تجهیزات نیز چالشی جدی است.
خطر فشردگی آبخوان و فرونشست زمین در مشهد
عماد رجحانی، دبیر کمیسیون آب و محیط زیست اتاق بازرگانی مشهد، در ادامه گفت:«ورودی آب کاهش و برداشت زیرزمینی افزایش یافته است. پیش‌تر، چهار میلیارد مترمکعب از آب زیرزمینی و ۶۰۰ میلیون مترمکعب از آب سطحی برداشت می‌شد، اما اکنون با سهم بیش از ۹۰ درصدی آب زیرزمینی مواجه‌ایم.»
وی هشدار داد:«این موضوع دو بحران بزرگ به دنبال دارد؛ نخست، فشردگی آبخوان که مشابه یک اسفنج فشرده‌شده، دیگر امکان ذخیره‌سازی نخواهد داشت، دوم، فرونشست تدریجی زمین که حتی با تأمین آب هتل‌ها یا صنایع قابل جبران نیست. نمونه واضح آن اصفهان است که با وجود جذب اعتبارات، اکنون با فروچاله در سطح شهر مواجه است.»
رجحانی ادامه داد:«اکنون با کسری تجمعی یک میلیارد مترمکعبی آب مواجه‌ایم که معادل ۲۵درصد مصرف فعلی ماست. این قرض از نسل آینده باید طی ۱۰ تا ۲۰ سال آینده بازپرداخت شود. جریمه‌های کنونی برای برداشت غیرمجاز بازدارنده نیست و نیازمند بازنگری است.»
وی تأکید کرد:«بازچرخانی و کاهش مصرف آب در اولویت است. به‌ویژه در حوزه گردشگری و زیارت، اگر به سمت بهره‌وری نرویم، آسیب‌های جدی در پیش خواهد بود. ورود به مباحث اقتصاد و بازار آب نیز به شرط تأمین سرمایه، ضروری است.»
چالش‌های اعتباری و تخصیص منابع نامتناسب با نیازهای استان
علیرضا صدقیان، رئیس کمیته آب و محیط زیست خانه هم‌افزایی انرژی، نیز در ادامه این نشست گفت: خراسان رضوی با هشت درصد جمعیت و هفت درصد مساحت کشور، تنها یک تا هفت درصد اعتبارات ملی را دریافت می‌کند. با تلاش‌های انجام‌شده، این رقم طی سال گذشته حدود ۶ پله افزایش یافت اما هنوز فاصله زیادی با سطح واقعی داریم.
وی با اشاره به مهاجرت گسترده به مشهد و حفر چاه‌های متعدد گفت: ما چاه‌هایی حفر کرده‌ایم که شاید چند برابر مجوزهای صادرشده باشد. این اقدامات شاید فعلاً مانع قطع آب شده‌اند، اما روش پایداری نیستند.
صدقیان با بیان اینکه سرانه آب در کشور ۱۲۷۱ مترمکعب و در مشهد فقط ۱۷۵ مترمکعب است، ادامه داد: آب را از اعماق زمین پمپاژ می‌کنیم. در برخی مناطق سطح آب به چهار تا شش متر رسیده است. در ظاهر آب قطع نمی‌شود، اما همین امر ما را از شدت بحران بی‌خبر نگه می‌دارد.
وی خواستار توزیع عادلانه اعتبارات بر اساس شاخص‌هایی مانند جمعیت، مساحت و تعداد زائران شد و بیان کرد: مشهد با ۳۰ میلیون زائر در سال، نیازمند سهمی متناسب از اعتبارات ملی در حوزه آب و انرژی است. با وجود اینکه اعتبارات کنونی حدود دو برابر سرانه کشوری است، اما این هنوز کافی نیست.
افزایش ۴۶ درصدی کمبود آب / ۱۰درصد مصرف سالانه سهم زائران
فرشید رهنمافر، نماینده شرکت آبفای خراسان رضوی، در پایان این نشست گفت: امسال نسبت به دوره آماری گذشته، با ۳۷ درصد کمبود آب مواجه‌ایم و نسبت به سال گذشته نیز ۴۶ درصد افزایش در کمبود داشته‌ایم؛ برای تابستان، پیش‌بینی کمبود ۴۰ درصد شده است.
وی از همکاری مطلوب مردم مشهد در مدیریت مصرف قدردانی و اضافه کرد: این استان کمترین سرانه مصرف آب را در کشور دارد که نتیجه مشارکت عمومی و تلاش مجموعه خدماتی است.
رهنمافر تأکید کرد: قطعی آب در برخی موارد، به دلیل قطعی برق و توقف پمپاژ بوده است. ارتباط خوبی با هتلداران داریم و پیشنهاد می‌شود این مسائل در جلسات مشترک بررسی شود.
وی با اشاره به نقش زائران در مصرف آب گفت: ۱۰درصد مصرف آب سالانه مربوط به زائران است. در ایامی مانند شهادت امام رضا (ع) یا پنج روز اول سال نو، مصرف آب به ۲۰ تا ۲۵درصد افزایش می‌یابد. بنابراین، در پیک مصرف، مطالبه‌گری در زمینه مدیریت آب بسیار مهم است.
