چکیده

با توجه‌به رشد جمعیت در کره زمین، استفاده روزافزون از انرژی و اتکا به سوخت‌های فسیلی باعث آلودگی هوا و تخریب محیط‌زیست ‌شده است و چون قابل‌تجدید نیستند، در نهایت تمام خواهند شد، بنابراین، استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر راه‌حل خوبی برای کنترل مشکلات فوق خواهد بود. اما موانعی بر سر راه استفاده آنها وجود دارد که در این پژوهش به شناسایی و رتبه‌بندی موانع پذیرش و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران با استفاده از رویکرد رهیافت دلفی – سوارا پرداخته شده است. پژوهش از لحاظ هدف، کاربردی و بر حسب ماهیت و شیوه جمع‌آوری داده‌ها، یک تحقیق توصیفی- پیمایشی قلمداد می‌گردد. جامعه آماری در این پژوهش، شامل 20 نفر از افراد خبره و متخصص که دانش و سابقه فعالیت در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر و محیط‌زیست دارند، بر اساس روش غیرتصادفی هدفمند تعیین شدند که در این پژوهش، جامعه آماری یکسان در هر دو روش مشارکت داشتند. در ابتدا 24 مانع پذیرش و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر از مطالعات پیشین و متخصصین حوزه انرژی‌های تجدید پذیر جمع‌آوری گردید. برای روایی پرسش‌نامه‌های دلفی و سوآرا از نظرات اساتید دانشگاه و متخصص کشور در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر استفاده شد. در نهایت طبق نتایج پرسشنامه مرحله 3 دلفی به 16 مانع رسید که از این موانع در پرسشنامه سوارا مورد استفاده قرار گرفت. نتایج تحقیق نشان داده است که موانع پرداخت یارانه به سوخت‌های فسیلی، کمبود بودجه دولتی برای سرمایه‌گذاری و انگیزه پایین سرمایه‌گذاران به ترتیب در رتبه اول تا سوم از نظر اهمیت قرار گرفت.

واژه‌های کلیدی: موانع پذیرش و توسعه، انرژی‌های تجدیدپذیر، تکنیک دلفی، روش سوارا

1. مقدمه و بیان مسئله

توسعه پایدار به عنوان محرک توسعه در قرن بیست و یک تبدیل شده است که تامین نیازهای حال بدون به خطر انداختن توانایی نسل‌های آینده برای برآوردن نیازهای خود می‌باشد. انرژی، بخشی ضروری از برنامه‌های توسعه پایدار کشورهای صنعتی و مدرن تعریف شده است. با این حال، اگر تنها تولید انرژی کم‌هزینه در یک سیاست کوتاه‌مدت مدنظر باشد، منبع گرانبهای رفاه و توسعه به تهدید جنبه پایداری تبدیل می‌شود. بنابراین، بهره‌وری و تولید انرژی‌های تجدیدپذیر، ستون‌های دوگانه یک سیستم پایدار است [1]. با توجه به رشد جمعیت کره زمین، افزایش استفاده از انرژی، وابستگی روزافزون جوامع در سراسر جهان به سوخت‌های فسیلی مانند: نفت، گاز طبیعی و زغال سنگ، آلودگی هوا و تخریب محیط‌زیست ناشی از مصرف سوخت‌های فسیلی و در نهایت غیرقابل تجدید بودن و در حال اتمام بودن و گران بودن این سوخت‌ها، استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر را به عنوان راه‌حل جایگزین سوخت‌های فسیلی برای کنترل مشکلات زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی معرفی کرده است. اما با وجود فوایدی که انرژی‌های تجدیدپذیر دارند، مشکلات و موانعی بر سر راه استفاده بیشتر از آن‌ها وجود دارد [2].

کشور ایران دومین کشور در خاورمیانه به لحاظ دارا بودن منابع مختلف انرژی می‌باشد که علاوه بر منابع فراوان انرژی مانند نفت و گاز طبیعی، دارای منابع بزرگ انرژی تجدیدپذیر از جمله انرژی خورشیدی، بادی، زمین‌گرمایی و آبی است. ایران دارای موقعیت مناسب برای استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر است. از مهم‌ترین دلایل توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در بسیاری از کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه، تأمین انرژی و کاهش انتشار آلاینده‌های زیست‌محیطی می‌باشد لذا ضرورت دارد که این منابع مورد تجزیه و تحلیل قرار بگیرند. مطالعات گذشته گویای این مطلب است که شاخص‌های کلان اقتصادی تحت تأثیر توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر می‌باشد [3].

در حال حاضر، بیش از 81 درصد کل انرژی مصرفی جهان و بیش از 95 درصد انرژی مصرفی در ایران از طریق سوخت‌های فسیلی تأمین می‌شود، مصرف این نوع از سوخت‌ها تبعاتی همچون تولید گازهای سمی آلوده‌کننده هوا، بارش باران‌های اسیدی، آلودگی رودخانه‌ها، دریاچه‌ها، آب‌های زیرزمینی و بالاخره بالا رفتن میزان گاز کربنیک موجود در اتمسفر زمین را در بر خواهد داشت. از طرف دیگر به دلیل رشد مصرف انرژی و استفاده بی‌رویه از منابع انرژی فسیلی و همچنین پایان‌پذیر بودن منابع نفتی و گازی کشور، بایستی از هم‌اکنون به فکر انرژی‌های جایگزین باشیم [3-4].

برای پذیرش و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران موانعی پیش‌روی دولت‌ها وجود دارد، دولت‌ها باید موانع موجود بر سر راه بهره‌گیری از انرژی‌های تجدیدپذیر را شناسایی کنند و با استفاده از سیاست‌ها و مشوق‌ها، سرمایه‌گذاران خصوصی و نیمه خصوصی را به سمت سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر مانند انرژی‌ خورشیدی، انرژی باد، زمین‌گرمایی و انرژی آبی تشویق نمایند. به بیان دقیق‌تر هر منطقه یا کشور با موانع پذیرش و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر مختص به خود مواجه می‌باشد و کشور ایران نیز از این موضوع مستثنی نیست. با توجه به مطالب ذکرشده فوق، محقق در این پژوهش به شناسایی موانع پذیرش و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران می‌پردازد و به دنبال یافتن پاسخی به این سوال اساسی است که رتبه‌بندی موانع پذیرش و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران به چه ترتیبی است؟

بر اساس مطالب عنوان شده در بیان مقدمه و بیان مسئله و اهمیت موضوع، هدف اصلی این پژوهش، شناسایی و اولویت‌بندی موانع پذیرش و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران با رویکرد Delphi-Swara است، که جهت دستیابی به این هدف، سوالات تحقیق به شرح ذیل تدوین گردیده است.

1. موانع پذیرش و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران با استفاده از تکنیک دلفی کدامند؟
2. رتبه‌بندی موانع پذیرش و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران بر اساس اهمیت آنها با استفاده از روش سوارا به چه ترتیبی است؟

2. تعاریف نظری و عملیاتی متغیرهای تحقیق

1-2 تعریف مفهومی

انرژی تجدیدپذیر
آژانس بین‌المللی انرژی، انرژی تجدیدپذیر را انرژی ناشی از فرایندهای طبیعی، به طور دائمی، پایدار، تکرارپذیر و در اشکال مختلف مشتق از خورشید یا حرارت تولیدی از اعماق بیان می‌کند. به بیان دیگر انرژی تجدیدپذیر به انواعی از انرژی گویند که قابلیت بازگشت مجدد به طبیعت را داراست. انرژی‌های بادی، خورشیدی، زمین‌گرمایی، زیست‌توده، زیست‌سوخت و نیروی برق آبی از جمله این انرژی‌ها می‌باشد [5].

2-2 تعریف عملیاتی

امتیازی که متخصصین در حوزه انرژی از پاسخ به سوالات پرسشنامه Delphi-Swara کسب می‌کنند.

3. مبانی نظری و پیشینه پژوهش

1-3 جایگاه و اهمیت انرژی‌های تجدیدپذیر در جوامع مختلف

انرژی از ارکان اصلی تمدن‌های بشری و مهم‌ترین نیروی اساسی زندگی بشری به شمار می‌رود و تاریخ و تمدن بشری بر بنیاد ابداعات و کشفیات در جهت تبدیل انرژی‌های مختلف به یکدیگر شکل گرفته است. جای تردیدی نیست که یکی از مهم‌ترین چالش‌ها و موضوعات جنجال‌برانگیز قرن جاری در سراسر جهان، مسئله انرژی است [6].

پیشرفت اقتصادی و بالارفتن درخواست برای انرژی در جهان باعث شده است که قیمت سوخت‌های فسیلی مانند نفت و گاز زیاد و متکی بودن به آنها جهت فراهم‌کردن انرژی کم شود. بنابراین انرژی‌های جدید می‌توانند بهترین گزینه برای جانشینی منابع فسیلی و همچنین باعث متنوع شدن سبد منابع ابتدایی انرژی گردند. فواید گوناگونی به منظور پیشرفت کاربرد تمامی انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران می‌توان تصور کرد که همگی متکی به محیط و موقعیت محلی، خصوصیت منابع جانشین و دلواپسی‌های اجتماعی هستند. از فواید کاربرد انرژی‌های تجدیدپذیر می‌شود به افزایش امنیت عرضه انرژی، کاهش مقدار گرم شدن زمین، ترغیب و تشویق پیشرفت و نمو اقتصادی، ایجاد شغل، افزایش مقدار درآمد سرانه، افزایش عدل و برابری اجتماعی و صیانت از محیط زیست اشاره نمود [7].

2-3 پیشینه تحقیق

در پژوهشی تحت عنوان “شناسایی و اولویت‌بندی موانع فنی، اقتصادی – مالی و قانونی بهره‌برداری از انرژی‌های تجدیدپذیر”، نشان داده شد که هر سه دسته از موانع توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر شامل موانع اقتصادی و مالی، موانع قانونی و موانع فنی دارای اهمیت می‌باشند [3].

در تحقیقی با عنوان “تجزیه و تحلیل موانع برای پذیرش اقتصادهای نوظهور انرژی خورشیدی با استفاده از سیستم پشتیبانی تصمیم‌گیری AHP فازی: مطالعه موردی، پاکستان”، نتایج نشان داد که محدودیت‌های بودجه، عدم دسترسی به اعتبار/سرمایه، بی‌ثباتی سیاسی، ریسک بالای سرمایه‌گذاری و هزینه عملیات و مسائل مشارکت، پنج مانع فرعی مهمتر در توسعه انرژی خورشیدی در پاکستان هستند [4].

در پژوهش تحت عنوان “اولویت‌بندی استراتژی‌ها برای از بین بردن موانع پذیرش و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در کشور غنا با رویکرد TOPSIS انتقادی- فازی”، 22 مانع اصلی و فرعی شناسایی شد که مهم‌ترین آن‌ها شامل کمبود زیرساخت، تأمین نامطمئن، منابع انسانی فنی ناکافی و سرمایه اولیه بودند [7].

4. روش اجرای پژوهش

پژوهش حاضر از لحاظ هدف، کاربردی و از نظر جمع‌آوری داده‌ها، توصیفی- پیمایشی و از نوع مقطعی است.

4-1 جامعه و نمونه آماری پژوهش

جامعه آماری شامل 20 نفر از افراد خبره و متخصص در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر و محیط‌زیست بود که با روش نمونه‌گیری غیرتصادفی هدفمند انتخاب شدند.

4-2 روش و ابزارهای گردآوری داده‌ها

روش گردآوری داده‌ها ترکیبی از کتابخانه‌ای و میدانی بود. از پرسشنامه‌های الکترونیکی و حضوری استفاده شد. دو پرسشنامه در دو مرحله استفاده شد:

• پرسشنامه دلفی: برای شناسایی و غربال موانع
• پرسشنامه سوارا: برای وزن‌دهی و رتبه‌بندی موانع

4-3 روش تجزیه و تحلیل اطلاعات

از تکنیک دلفی برای شناسایی و غربال موانع و از روش سوارا برای رتبه‌بندی استفاده شد. داده‌ها با استفاده از نرم‌افزارهای SPSS و Excel تحلیل گردید.

5. تجزیه و تحلیل سوالات پژوهش

5-1 نتایج آزمون سوال اول: موانع شناسایی شده با روش دلفی

در ابتدا 24 مانع اولیه جمع‌آوری شد. پس از سه مرحله دلفی و توافق خبرگان، تعداد 16 مانع نهایی شناسایی شد.

ردیف	موانع پذیرش و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر	میانگین نظرات خبرگان
1	اخذ صدور مجوزات	3.437
2	عدم هماهنگی بین نهادهای ذیربط	3.406
3	آگاهی و اطلاعات عمومی	3.261
4	عدم پذیرش اجتماعی	3.009
5	توان پرداخت مصرف‌کننده	3.239
6	انگیزه پایین سرمایه‌گذاران	4.042
7	هزینه بالای سرمایه‌گذاری	3.886
8	کمبود بودجه دولتی جهت سرمایه‌گذاری	4.191
9	پرداخت یارانه به سوخت‌های فسیلی	4.412
10	قیمت پایین برق تولیدی	3.767
11	تحریم‌ها و بی‌ثباتی سیاسی	3.158
12	عدم شفافیت در تصمیم‌گیری	3.378
13	فقدان مقررات و سازوکارهای نظارتی	3.130
14	تغییر کاربری زمین	3.052
15	ضعف دسترسی به منابع فناوری خارجی	3.009
16	ضعف تحقیق و توسعه فناوری داخلی	3.077

5-2 نتایج آزمون سوال دوم: رتبه‌بندی با روش سوارا

موانع پذیرش و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر	wj	رتبه
پرداخت یارانه به سوخت‌های فسیلی	0.13607	1
کمبود یا عدم تخصیص بودجه دولتی جهت سرمایه‌گذاری	0.1114	2
انگیزه پایین سرمایه‌گذاران	0.09697	3
هزینه بالای سرمایه‌گذاری	0.0839	4
قیمت پایین برق تولیدی	0.07496	5
اخذ صدور مجوزات	0.0564	6
عدم هماهنگی بین نهادهای ذیربط	0.05467	7
عدم شفافیت در تصمیم‌گیری	0.0532	8
آگاهی و اطلاعات عمومی	0.04763	9
توان پرداخت مصرف‌کننده	0.0466	10
تحریم‌ها و بی‌ثباتی سیاسی	0.04312	11
فقدان مقررات و سازوکارهای نظارتی	0.0419	12
ضعف تحقیق و توسعه فناوری داخلی	0.03980	13
تغییر کاربری زمین	0.0388	14
عدم پذیرش اجتماعی	0.03726	15
ضعف دسترسی به منابع فناوری خارجی	0.03726	16

6. بحث و نتیجه‌گیری

نتایج تحقیق نشان می‌دهد که مهم‌ترین موانع پذیرش و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران از نوع مالی و اقتصادی هستند. در رتبه‌بندی نهایی، پرداخت یارانه به سوخت‌های فسیلی با بالاترین وزن (0.136) در رتبه اول قرار دارد. این موضوع نشان می‌دهد که حمایت‌های غیرواقعی از سوخت‌های فسیلی، رقابت عادلانه برای انرژی‌های تجدیدپذیر را مختل می‌کند.

همچنین، کمبود بودجه دولتی، انگیزه پایین سرمایه‌گذاران، هزینه بالای سرمایه‌گذاری و قیمت پایین برق تولیدی از دیگر موانع مهم شناسایی شدند.

پیشنهادات کلیدی شامل:

• کاهش یارانه‌های غیرواقعی به سوخت‌های فسیلی
• ایجاد بازار رقابتی برای انرژی‌های تجدیدپذیر
• جذب سرمایه‌گذاری بخش خصوصی با تضمین خرید برق
• حمایت‌های بلندمدت دولتی برای توسعه فناوری و زیرساخت

ایران با پتانسیل بالای خورشیدی و بادی، فرصت مناسبی برای گذار به سمت انرژی پایدار دارد، اما رفع موانع اقتصادی و نهادی اولویت اول باید باشد.

منابع

1. [1] اباذری، علی وحسین زاده، حسین(1400). انرژی های نو و تجدیدپذیر راهی برای کاهش اتکای صرف به انرژی های فسیلی. کنفرانس بین المللی پژوهش در علوم و تکنولوژی، تهران.
2. [2] پارساییان، حسام (1400). ارزیابی پایداری سیستم های انرژی های تجدید پذیر با استفاده از روش های ترکیبی تصمیم گیری چند معیاره. پایان نامه کارشناسی ارشد مهندسی عمران، دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی.
3. [3] زارع شوریجه، لیلا (1400). شناسایی و اولویت‌بندی موانع فنی، اقتصادی – مالی و قانونی بهره‌برداری از انرژی‌های تجدیدپذیر. پایان نامه کارشناسی ارشد علوم اقتصادی، دانشگاه شیراز.
4. [4] سرلکی، احسان وحسن بیگی، سید رضا (1399). پتانسیل‌های تولید و موانع فنی توسعه و بهره‌برداری از انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران. نشریه انرژی های تجدیدپذیر و نو، (1) 6، 14-25.
5. [5] مرادی، مریم (1402). رتبه بندی منابع انرژی تجدید پذیر در پنج منطقه اقلیمی ایران با استفاده روش های تصمیم گیری چند معیاره فازی. پایان نامه کارشناسی ارشد مهندسی صنایع، دانشگاه الزهرا (س).
6. [6] نادیا، موحد وسیما رفیعی (1395). ارزیابی و اولویت بندی منابع انرژی تجدید پذیر با استفاده از تکنیک‌ تصمیم‌گیری چند معیاره MCDM. چهارمین کنفرانس بین المللی رویکردهای نوین در نگهداشت انرژی، وزارت نیرو.
7. [7] Asante, Z. He, E. Mintah Ampaw, S. Gyamerah, M. Ankrah Twumasi, E. Opoku-Mensah, F. Kyere, B. Asante, E. Afia Akyia, Renewable energy technology transition among small-and-medium scale firms in Ghana, Renew. Energy 178 (2021).
8. [8] Magazzino, C., Toma, P., Fusco, G., Valente, D., & Petrosillo, I. (2022). Renewable energy consumption, environmental degradation and economic growth: the greener the richer. Ecological Indicators, 139, 108912.
9. [9] Kizielewicz, B., & Bączkiewicz, A. (2021). Comparison of Fuzzy TOPSIS, Fuzzy VIKOR, Fuzzy WASPAS and Fuzzy MMOORA methods in the housing selection problem. Procedia Computer Science, 192, 4578-4591.
10. [10] Lee, H.-C., & Yoo, C.-T. (2023). Comparative analysis of MCDM methods for ranking renewable energy sources in Taiwan. Renewable and Sustainable Energy Reviews, 92.